Uyghur qizlirining xitay erlirige yatliq qilinish dolquni arqisidiki sirlar

Washin'gtondin muxbirimiz gülchéhre teyyarlidi
2024.12.23
uyghur-xitay-toylishish-toy-nikah Uyghur qizlirining xitay erlirige yatliq qilinish dolquni arqisidiki sirlar
Photo: RFA

Ijtima'iy taratqularda tarqiliwatqan sinliq körünüshlerdin melum bolushiche, xitay ölkiliridin Uyghur qizliri bilen toylishish üchün ayighi üzülmey kéliwatqan xitay erlerning layiq tonushturush orunliri teripidin tonushturulghan Uyghur qizliri bilen tonushup birqanche kün ichidila toy xéti éliwatqanliqidek ehwallar melum bolmaqta, shundaqla Uyghur qizlirining yerlik hökümet orunlirining arichiliqi bilen xitay erlirige yatliq qilinish hadisisining yéngi bir dolqun hasil qilghanliqini ashkarilimaqta.

Bolupmu xitay ölkiliridin mexsus Uyghur xotun élish üchün kéliwatqan xitay erlirining “Chirayliq Uyghur qizlirini xotunluqqa alghanliqi” xitayning “Dowyin” , “Wéchat” qatarliq ijtima'iy taratqulirida hayasizlarche teshwiq qiliwatqanliqi, muhajirettiki Uyghurlarning ghururini puchilimaqta, shundaqla éghir endishilerni peyda qilmaqta. Bu xil sin körünüshlirini chet ellerdiki ijtima'iy taratqularda hembehirligen bir qisim Uyghur tor kézerliri bu sin körünüshlirige ilawe qilghan yazmilirida Uyghurlarning kelgüsige bolghan küchlük endishilirini bildürmekte.

Lagér shahiti zumret dawut bu heqte pikir bayan qilghanda, ichki ölkilerdiki xitaylargha Uyghur we bashqa yerlik millet qizliridin layiq izdeshni tijaret kespi qiliwalghan bundaq shirketlerning nöwette Uyghur élining hemme sheherliride dégüdek quruluwatqanliqini bayqighanliqini tekitlep ötti. Zumret xanimning közitishiche, xitay ölkiliridiki xitaylar bilen toy qiliwatqan Uyghur qizlirining sani mushu bir qanche ay ichide alahide köpeygen. Ilgiri xitaylargha tegken bir qisim Uyghur ayallirining Uyghur qizlirini xitay ölkilirige kélip xitay erliri bilen toy qilishqa dewet qilidighan ehwallar körülüshke bashlighan. Zumret dawutning éytishiche, ular Uyghur qiz-chokanlirini xitay erler bilen tépishturidighan kespiy mulazimet orunliri we tor supilirini qurup, ish bashlighan. Hazirqi Uyghur qiz-chokanlirining xitay erliri bilen toylishish dolqunining yüz bérishide mushu xil torda layiq tonushturush supilirining oynawatqan roligha sel qarashqa bolmaydiken.

Uyghur qizliri bilen xitay erlirining toylishishigha da'ir sin körünüshlirining esli menbesi xitaydiki “Dowyin” taratqusidin kéliwatqan bolup, uningda “Uyghur-xitay téz toylishishi” , “Milletler ittipaqliqi toyi” , “Shinjang güli bilen toy qilish” dégendek namlarda mexsus layiq tonushturush supilirining échilghanliqi melum. Bularda Uyghur qizlirining güzelliki teswirlen'gendin bashqa yene, toy xéti élishning erzan we asanliqi, peqet kimlikini élip kelsila layiq tonushturush orunlirining ulargha toy xéti béjirip béridighanliqi teshwiq qilinmaqta iken.

Uyghurlar bilen xitaylarning öz ara toylishish nisbitining 2010-yilidiki xitayning 6-qétimliq memliketlik nopus tekshürüsh istatistikisida xitay boyiche eng töwen nisbette, yeni bir pirsentkimu yetmeydighanliqi melum bolghan idi. Halbuki, yéqindin buyan Uyghur élide Uyghur qizlirining xitay erliri bilen toylishish nisbitining körünerlik köpiyiwatqanliqi otturigha chiqmaqta.

Xitayning teshwiqat widiyolirida muhebbetning küchini héchkim tosalmaydighanliqi, xitay erlirining xatirjem halda Uyghur qizlirini alsa bolidighanliqi, Uyghur qizlirining xitaylar bilen toylishishning milletler ittipaqliqi üchün heriketlendürgüch küch bolidighanliqi keng kölemde teshwiq qilin'ghan. Bu xil teshwiqatlarda hetta Uyghur qizlirining artuq shert qoymaydighanliqi, xitay qizliridek yuqiri toyluq almaydighanliqi, xitay erliri eger Uyghur qizliri bilen toy qilsa balilirining chirayliq tughulidighanliqidek bayanlarmu ochuq ashkara déyilgen.

 Mekit nahiyelik hökümet toridin melum bolushiche, 2023-yili 12-ayning 10-künidin bashlap, mekit nahiyeside nikah tizimlash “Pütün rayon” boyiche bir tutash élip bérilidighanliqi uqturulghan. Uningda, 2023-yili 10-dékabirdin bashlap yéngidin yolgha qoyulidighan nikah tizimlash sinaq belgilimiside “Xitay ölkiliridin kélip toy xéti alidighanlar shinjangda tizimlatsa bolidighanliqi, nikahqa tizimlatqan ikki terep nopus, kimlik, turush kinishkisi bilenla toy xéti béjireleydighanliqi” eskertilgen.

Uyghur qizi bilen xitay yigit toy xéti éliwatqan bezi sin körünüshliridinmu, bu mulazimet orunlirining mexsus xitay ölkiliridin kélip Uyghur qizliri bilen toy xéti éliwatqanlar üchün mexsus mulazimet közniki tesis qilghanliqi melum bolmaqta.

Biz mekit nahiyesidiki layiq tonushturush shirketlirining xitayning döletlik apparatliri bilen bolghan munasiwiti heqqide yenimu tepsiliy melumat élish üchün, mekittiki “Qizghin söygü” (热恋) dep isim qoyulghan bir layiq tonushturush shirkitige téléfon qilduq.

Bu shirketning xojayini xitay bolup, u ismini ashkarilimighan bolsimu, emma özlirining hökümetning “Milletler ittipaqliqi” ni ilgiri sürüsh pirogrammisi boyiche qollashqa érishken we shu asasta qurulghan mekit nahiyesidiki Uyghur qizlirigha ichkiridiki xitay erlerni tonushturidighan birdin bir mexsus shirket ikenlikini ashkarilidi. U mundaq dédi: “Shundaq, bu qeshqerning mekit nahiyeside hökümetning qollishi bilen qurulghan bir shirket, mekitte bizning bu shirkettin bashqa qanunluq tonushturush orni yoq. Uyghur qizlar bilen xitaylarni tonushturidighan mexsus orunlar 2024-yilidin bashlap qurulghan, burun yoq idi. Bu hökümet qollaydighan, shundaqla milletler ittipaqliqini qoghdaydighan bir orun. Bilemsiz, bizning udulimizdila saqchi ponkiti bar, bumu bizning hökümet yol qoyghan qanunluq bir orun ikenlikimizni körsitidu” .

Biz uningdin hökümet tereptin Uyghur-xitay nikahlan'ghuchilargha mukapat pulining bar yoqluqini sorighinimizda, u mundaq dédi: “Bezi nahiyelerde bar, beziliride yoq, hazir bizning mekitte buninggha 40 ming iqtisadiy yardem béridu” .

U yene özining mulazimet da'irisining peqetla xitay ölkiliridiki erlerge yatliq bolushni xalaydighan Uyghur qizlirini xitaylargha tonushturush bilenla cheklinidighanliqini alahide eskertti: “Biz tonushturidighan erlerning hemmisi peqet xitayning ichkiri ölkisidikilerdur” .

Biz uningdin bir yil jeryanda xitaylargha yatliq bolghan Uyghur qizlirining sani qanchilik ikenlikini soriduq. U mundaq dédi : “Bu bizning soda mexpiyetlikimiz, dep bérelmeymen. Bizge tizimlatqan we biz tonushturghan her qandaq bir Uyghur qizi toy qilmay qalmidi. Xitay erler bilen toy qilishni xalaydighan herqandaq bir Uyghur qizining öz layiqini tépip toy qilishi asan. Ularning ichide bezide qazaq, qirghiz we tajik qizlarmu bar. 20 Yashqa tolghan bolsila toy xéti alghili bolidu” .

Biz uningdin xitay ölkiliridiki erlerni qandaq usulda Uyghur qizlirigha tonushturidighanliqini sorighinimizda, u jawab bérishni ret qilip, mundaq dédi: “Bu so'al artuq bolup ketti. Erge tegmekchi bolghanlar aldi bilen xitay erlerni yaxshi körüshi kérek, bizge tizimlatsila boldi, qalghinini shu chaghda dep bérimiz. Ikki terep toxtam tüzidu, toy qilidu, eger er yaxshi mu'amile qilmisa, ajrashsa bolidughu! xitay erlerge tegmekchi bolghanlar méni izdisila boldi, bashqisi muhim emes” .

Biz uningdin mekitning asasliq ahalisi Uyghurlar turuqluq, ularning némishqa Uyghur yigitlerge tonushturush mulazimiti qilmay peqetla xitay erlirige layiq tonushturidighanliqining sewebini soriduq. U mundaq dédi: “Xitaylargha yatliq bolghanda, turmushi yaxshi ötidu, ichkiri ölkilerde muqimliq yaxshi, xitay erler ayaligha köyünidu, ayalliri néme xalisa, shuni qilsa bolidu. Her ayda ayaligha xejleydighan 20 ming yüen pul béridu, buni bilemsiz? ”

Biz uningdin yene eger Uyghur qizlar xitaylargha toy qilsa, iqtisadiy kapalettin bashqa, özi yaki a'ile ezalirining lagérlargha kirishining aldini élishqa oxshash siyasiy kapaletkimu ige bolidighan yaki bolmaydighanliqini sorighinimizda, uning sezgürlüki birdinla éship, sözini yighishturdi: “Bu, bu sen köngül bölidighan mesile emes, bu sen soraydighan ishlar emes, hökümet yardem qilamdu-qilmamdu, séning karing bolmisun. Yénimizdila saqchi idarisi bar, bilemsen! kéreksiz so'allarni mendin sorima” .

Tekshürüp éniqlashlirimizdin mekittiki bu layiq tonushturush ornining 2024-yili 8-ayda yerkende shexsiy shirket namida tizimlitilghanliqi melum boldi.

Melumki, mekit nahiyesi qeshqer wilayitide Uyghurlar zich olturaqlashqan chong nahiyelerning biri. 2019-Yilidiki nopus istatistikisigha qarighanda, mekit nahiyesining omumiy nopusi 272 ming 400 bolup, buning ichide Uyghurlar 227 ming, xitay we bashqa milletler 44 ming iken.

Buning aldida xitay da'irilirining Uyghur diyarida “Shinjang ‛layiqim‚ medeniyet tarqitish cheklik shirkiti” ning mexsus Uyghur qizlirining xitay ölkilirige bérip turmushluq bolushi üchün hökümet teripidin qurulghan layiq tonushturushni kesip qilghan mexsus supa ikenliki ashkarilan'ghanidi.

Xitayning yéqinqi 10 yildin buyan mexsus siyaset we tedbir belgilep, Uyghur qizlirining xitay erler bilen toylishishini ilgiri sürüp kéliwatqanliqi melum. 2014-Yili 21-awghust cherchen nahiyelik partkom chiqarghan “Milliylar bilen xenzular toylashqan a'ililerni mukapatlash tedbirliri” namliq höjjet shi jinpingning bu xil siyasetlirining Uyghur élide jiddiy ijra qilinishqa bashlighanliqidin signal bergenidi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi 2022-yili 11-ayda élan qilghan “Uyghur ayallirining mejburiy toylashturulushi: xitay hökümitining sherqiy türkistandiki milletler ara toylashturush siyasiti” serlewhilik chong hejimlik doklatida, xitay hökümiti Uyghur ayallirini xitay erliri bilen toylashturush siyasitini dölet siyasiti süpitide sistémiliq ijra qiliwatqanliqi, emeliyette buning assimilyatsiye siyasiti we medeniyet qirghinchiliqining wasitisi ikenliki körsitilgenidi. Mezkur doklatta bu xil siyaset-Uyghurlarni xitay jem'iyitige singdürüwétishni meqset qilghan bir taktika, dep körsitilgen idi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining sabiq xitay ishliri diréktori sofé richardson xanim bu heqte pikir bayan qilip mundaq dédi:

 “Insanning kim bilen toy qilishi hökümet arilishidighan ish emes. Xitay hökümitining Uyghur qizliri arqiliq xitay shirketlirige soda pursiti yaritip bergenlikidin bashqa yene, hökümetning mexsus bir guruppigha qarita milletler ara toylashturush tedbirlirini yolgha qoyushi, dölet apparatliri qilidighan ish emes. Men yéqinqi mezgillerde xitay hökümitining bu xil Uyghur qizlarning xitaylargha tégishini ‛anarning danisidek uyushush‚ dep teshwiq qiliwatqanliqini kördüm. Ular insan, Uyghurlargha hökümet wasitisi bilen éghir haldiki milliy kemsitish xahishida élip bériliwatqan bashqa milletler bilen toylashturush ishi tesewwur qilghusiz bir paji'e. Bu hökümet békitip béridighan yaki tartiwalidighan hoquq emes. Uyghurlar xitay hökümiti teripidin her tereptin yoqitilish xewpide turuwatqanda, xitay hökümitining ashkara dawam qilduruwatqan bu qilmishlirini irqiy qirghinchiliq siyasitidin ayrip qarash mumkin emes”.

Sofé réchardson yene munularni tekitlidi: “Bizning rayonda dawam qiliwatqan kontrolluq sewebidin, Uyghur qizlirining bu xil nikah munasiwitini öz erkinliki bilen tallighanliqini bilishimiz intayin qiyin. Xitaylar bilen toy qilghan qizlarning héchqandaq awazi bolmighan bu xil ehwalda, buning ixtiyariy yaki mejburiy nikah ikenlikini jezmleshtürüshmu tes. Xitay hökümiti eger bu heqtiki pakitlarni yoshurmaywatqan, özining teshwiqatliridikidek Uyghur qizliri öz ixtiyarliqi bilen xitaylargha nikahliniwatqan bolsa, bu gumanlirimizni yoq qilish üchün, kishilik hoquq organlirining Uyghur rayon'gha bérip tekshürüshige yol qoyushi, bu qizlar bilen sözliship körüshke yol quyushi kérek”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.