Йеңи доклат: “‛қуран‚ өгинишниң 20 йиллиқ бәдили: уйғур аяллири вә диний зиянкәшлик”
2024.02.08
Америкадики уйғур кишилик һоқуқ қурулуши йеқинда “қуран өгинишкә 20 йил: уйғур аяллири вә диний зиянкәшлик” (Twenty Years for Learning the Quran: Uyghur Women and Religious Persecution) Мавзулуқ бир доклат елан қилған. Бу доклатни лондон университети шәрқшунаслиқ вә африқа тәтқиқати институтиниң профессори рәйчел һаррис (Rachel Harris) ханим билән уйғур ана тил паалийәтчиси абдувәли аюп бирликтә йезип чиққан. Доклатта уйғур аяллириниң диний әркинликиниң рәт қилиниши, улар учраватқан системилиқ зиянкәшлик вә һәддидин ашқан узун муддәтлик қамақ җазалири йорутуп берилгән.
Биз бу доклатниң апторлирини зиярәт қилип, мәхсус уйғур аял диний затлар асасий тема қилинған бу доклатниң қандақ оттуриға чиққанлиқини соридуқ. Профессор рәйчел һаррис ханим бу доклатниң уйғур кишилик һоқуқ қурулуши илгири елан қилған “хитай һөкүмитиниң уйғур имамлири вә диний затлириға қаратқан зиянкәшлики” мавзулуқ доклатқа толуқлима характерлик бир доклат болғанлиқини ейтти.
У мундақ деди: “бу доклатни уйғур кишилик һоқуқ қурулуши илгири елан қилған доклатниң толуқлимиси дейишкә болиду. Бу доклат чиққанда биз уйғур аял диний затлириниң җәмийәттики рәһбәрлик орниға мунасивәтлик испатларниң йоқлуқини, буниң толиму чоң бошлуқ икәнликини һес қилип, бу һәқтә айрим доклат йезишни қарар қилдуқ.”
Доклатниң язғучилириниң бири болған абдувәли аюп әпәндиниң бизгә дейишичә, 2016-2017-йиллири башланған кәң көләмлик тутқунда уйғур аял диний затларму кәң көләмлик тутқунға вә еғир қамақ җазалириға учриған икән. Униң қаришичә, уйғурларниң мәниви мустәқиллиқини қоғдаштики муһим амил болған аял диний затларниң-бүвүм һәмдә диний устазларниң тутқун қилиниши муһим мәсилә икән.
У бу һәқтә мундақ дәйду: “бу қетимлиқ доклат уйғур аял диний затлири һәққидә болди. Бундақ болушидики сәвәб бу аяллар уйғур мәдәнийитиниң, өрп-адитиниң кейинки әвладларға йәткүзүлүшидә, мәниви мустәқиллиқни сақлап қелишта муһим рол ойниған. Мәсилән, улар туғут анилиқидин тартип, бир бала чоң болғучә болған арилиқтики қирқини чиқириш, хәтнә, гүл чай дегәндәк барлиқ мурасимларда вәзипә өтәйду. Улар өлүм-йитим болғандиму нәзир-чирағ ишлириниң бешида болиду. Улар бир мәдәнийәтни давам қилғузиду. Шуңа уларниң зиянкәшликкә учриши дегәнлик, әмәлийәттә уйғур мәдәнийитиниң йоқитилиши дегәнлик болуп, буму ирқий қирғинчилиқниң муһим ипадилириниң бири.”
Доклат апторлириниң дейишичә, улар бу доклатни тәйярлап чиқиш үчүн хитай һөкүмитиниң аял диний затларға қаратқан сиясәтлирини һәр қайси дәврләр бойичә тәтқиқ қилип чиққан икән. Рәйчел ханимниң дейишичә, уйғур аял диний затлири дәсләпки йилларда уйғур әр диний затлиридәк тәқибләнмигән болсиму, бирақ бу вәзийәт кейин өзгәргән.
У бу һәқтә мундақ дәйду: “биз бу доклатни тәйярлаш үчүн таки 1950-йиллардин тартип хитай һөкүмитиниң уйғур аял диний затлириға қандақ муамилә қилғанлиқиға даир тарихий матириялларға қарап чиқтуқ. Диққитимизни тартқини, хитай һөкүмитиниң аял диний затларни әр диний затлардәк бәк қаттиқ тәқиблимигәнлики болди. Мәсилән, хитай һөкүмити әр диний затларни, имамларни һөкүмәт игидарчилиқидики мәктәпләрдә тәрбийәләп, уларни һөкүмәт мәсҗитлиридә ишқа орунлаштуруш арқилиқ контрул қилған, бирақ бүвүмләрни ундақ қилмиған. Әмма вәзийәт кейинки йиллардики ‛диний ашқунлуққа қарши туруш‚ һәрикити вә кәң көләмлик тутқунниң башлиниши билән өзгәргән.”
Абдувәли аюп әпәндиниң дейишичә, улар “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” дә диний сәвәбләр билән тутқун қилинған 1200 нәпәрдин артуқ аялниң делосини тәкшүрүп чиққан һәмдә бир қисим шаһитлар билән көрүшкән. Бу пакитлар хитай һөкүмитиниң бүвүмләр вә устазларни, диний тәлим-тәрбийә алған аяллар вә яки балилириға дин өгәткән аялларни “дини ашқунлуқ вә әсәбийликни тәрғиб қилиш” яки “диний әсәбий тәшкилат қуруш” қа охшаш җинайәтләр билән әйиблигәнликини көргән.
У мундақ дәйду: “биз бу делоларни тәкшүрүш җәрянида хитай һөкүмитиниң ‛әсәбий‚ дәп қамиған уйғур аялларниң кичик вақтида бовиси яки момисидин қуран өгәнгән яки момиси билән хәтмигә қатнашқан вә яки бирәр бувүмниң чейиға берип олтурғанлар икәнликини көрдуқ. Хитай ‛диний әсәбийликни тәрғиб қилған‚ дәп әйиблигәнләр болса кичик вақтида дин өгәнгәнләр яки пәрзәнтлиригә дин өгәткәнләр икән. ‛әсәбий тәшкилатларни қурған‚ дәп әйибләнгәнләр болса һекмәт ейтқан аяллар икән. Хитай йәнә уйғур аяллириниң чайлириниму әйибләп уларни ‛диний тәшкилат қурған‚ дегән. Қисқиси, хитай дәватқан бу ‛әсәбийлик вә радикаллиқ‚ әйибләшлириниң хәлқаралиқ өлчәмләрдики әсәбийлик вә дини радикаллиқ билән қилчиликму алақиси йоқ.”
Профессор рәйчел һаррис ханим сөзидә хитай һөкүмитиниң уйғур җәмийитиниң аял рәһбәрлирини йоқитишни мәқсәт қилғанлиқини ейтти. У мундақ деди: “биз бу тәкшүрүшләр нәтиҗисидә хитай һөкүмитиниң бу тутқун һәрикитиниң мәқситиниң уйғурларниң әқәллий дини саватларни балиларға өгитидиған адитини йоқ қилиш, җүмлидин динни сиқип чиқириштин ибарәт икәнликини байқидуқ. Хитай һөкүмити вә униң ахбаратлири давамлиқ түрдә ‛биз уйғур аяллирини ислам дининиң қалақ адәтлиридин қутулдурдуқ‚ дегәнни илгири сүрүватқанлиқини көримиз. Бирақ биз шаһитлардин вә ‛сақчи һөҗҗити‚дики учурлардин көргән әмәлийәт, уйғур җәмийитидә муһим роли болған, рәһбәрлик роли болған вә һәтта иқтисадий роли болған аялларниң нишанға елинғанлиқи болди. Бу бир җәмийәттики аялларниң күчигә қилинған һуҗумдин ибарәт.”
Доклатта көрситилишичә, динға бағлинип қолға елинған аяллар ичидә нурғун яшанған аяллар бар болуп, уларниң бәзилири һәтта 80 яштин ашқанлар икән. Бу аяллар 20-30 йил илгири дин өгәнгәнлики үчүн қолға елинған болуп, уларниң көпинчисиниң әйни чағдики йеши бәш яки алтә яш әтрапида икән. “шинҗаң сақчи һөҗҗити” да тилға елинған бир наһийәдинла 91 аял дөләт тәрипидин рәсмий һалда бүвүм дәп тизимға елинғанлиқи үчүн қолға елинған болса, қуран өгиниш, һиҗаплиниш қатарлиқлар “җинайәт” дәп бекитилип еғир қамақ җазалири билән җазаланған.
Рәйчел һаррис ханим уйғур аял диний рәһбәрлириниң тутқун қилиниши, түрмигә ташлиниши һәм шундақла балиларниң диний тәрбийә билән җәмийәтлишишиниң җинайәтләштурүлүшиниң уйғур җәмийитигә еғир зиян йәткүзидиғанлиқини әскәртип, бу доклатниң ғәрбтики аяллар тәшкилатлирини һәрикәткә кәлтүрүшни үмид қилидиғанлиқини ейтти.
У мундақ деди: “бизниң мәқситимиз бу доклат арқилиқ ғәрбтики аяллар тәшкилатлирини һәрикәткә кәлтүрүштин ибарәт. Һазирғичә биз диний җәмийәтләрниң уйғур мәсилисини қоллиғанлиқини көрдуқ. Бирақ аяллар тәшкилатлири, феминизм қурулушлири сүкүттә қалди. Мәнчә аял диний затларниң бесимға учраш мәсилиси феминизм тәшкилатлириғиму мунасивәтлик мәсилә.”
Мәлум болушичә, 1-феврал күни елан қилинған “‛қуран‚ өгинишниң 20 йиллиқ бәдили: уйғур аяллири вә диний зиянкәшлик” намлиқ доклатта йәнә уйғур аяллири лагер вә түрмиләрдә учраватқан җинсий паракәндичилик, мәҗбурий туғмас қилиниш, бала чүшүрүш вә мәҗбурий никаһлиниш қатарлиқ мәзмунларму тәкитләп өтүлгән.