Yéngi doklat: “‛qur'an‚ öginishning 20 yilliq bedili: Uyghur ayalliri we diniy ziyankeshlik”
2024.02.08
Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi yéqinda “Qur'an öginishke 20 yil: Uyghur ayalliri we diniy ziyankeshlik” (Twenty Years for Learning the Quran: Uyghur Women and Religious Persecution) Mawzuluq bir doklat élan qilghan. Bu doklatni london uniwérsitéti sherqshunasliq we afriqa tetqiqati institutining proféssori reychél harris (Rachel Harris) xanim bilen Uyghur ana til pa'aliyetchisi abduweli ayup birlikte yézip chiqqan. Doklatta Uyghur ayallirining diniy erkinlikining ret qilinishi, ular uchrawatqan sistémiliq ziyankeshlik we heddidin ashqan uzun muddetlik qamaq jazaliri yorutup bérilgen.
Biz bu doklatning aptorlirini ziyaret qilip, mexsus Uyghur ayal diniy zatlar asasiy téma qilin'ghan bu doklatning qandaq otturigha chiqqanliqini soriduq. Proféssor reychél harris xanim bu doklatning Uyghur kishilik hoquq qurulushi ilgiri élan qilghan “Xitay hökümitining Uyghur imamliri we diniy zatlirigha qaratqan ziyankeshliki” mawzuluq doklatqa toluqlima xaraktérlik bir doklat bolghanliqini éytti.
U mundaq dédi: “Bu doklatni Uyghur kishilik hoquq qurulushi ilgiri élan qilghan doklatning toluqlimisi déyishke bolidu. Bu doklat chiqqanda biz Uyghur ayal diniy zatlirining jem'iyettiki rehberlik ornigha munasiwetlik ispatlarning yoqluqini, buning tolimu chong boshluq ikenlikini hés qilip, bu heqte ayrim doklat yézishni qarar qilduq.”
Doklatning yazghuchilirining biri bolghan abduweli ayup ependining bizge déyishiche, 2016-2017-yilliri bashlan'ghan keng kölemlik tutqunda Uyghur ayal diniy zatlarmu keng kölemlik tutqun'gha we éghir qamaq jazalirigha uchrighan iken. Uning qarishiche, Uyghurlarning meniwi musteqilliqini qoghdashtiki muhim amil bolghan ayal diniy zatlarning-büwüm hemde diniy ustazlarning tutqun qilinishi muhim mesile iken.
U bu heqte mundaq deydu: “Bu qétimliq doklat Uyghur ayal diniy zatliri heqqide boldi. Bundaq bolushidiki seweb bu ayallar Uyghur medeniyitining, örp-aditining kéyinki ewladlargha yetküzülüshide, meniwi musteqilliqni saqlap qélishta muhim rol oynighan. Mesilen, ular tughut aniliqidin tartip, bir bala chong bolghuche bolghan ariliqtiki qirqini chiqirish, xetne, gül chay dégendek barliq murasimlarda wezipe öteydu. Ular ölüm-yitim bolghandimu nezir-chiragh ishlirining béshida bolidu. Ular bir medeniyetni dawam qilghuzidu. Shunga ularning ziyankeshlikke uchrishi dégenlik, emeliyette Uyghur medeniyitining yoqitilishi dégenlik bolup, bumu irqiy qirghinchiliqning muhim ipadilirining biri.”
Doklat aptorlirining déyishiche, ular bu doklatni teyyarlap chiqish üchün xitay hökümitining ayal diniy zatlargha qaratqan siyasetlirini her qaysi dewrler boyiche tetqiq qilip chiqqan iken. Reychél xanimning déyishiche, Uyghur ayal diniy zatliri deslepki yillarda Uyghur er diniy zatliridek teqiblenmigen bolsimu, biraq bu weziyet kéyin özgergen.
U bu heqte mundaq deydu: “Biz bu doklatni teyyarlash üchün taki 1950-yillardin tartip xitay hökümitining Uyghur ayal diniy zatlirigha qandaq mu'amile qilghanliqigha da'ir tarixiy matiriyallargha qarap chiqtuq. Diqqitimizni tartqini, xitay hökümitining ayal diniy zatlarni er diniy zatlardek bek qattiq teqiblimigenliki boldi. Mesilen, xitay hökümiti er diniy zatlarni, imamlarni hökümet igidarchiliqidiki mekteplerde terbiyelep, ularni hökümet mesjitliride ishqa orunlashturush arqiliq kontrul qilghan, biraq büwümlerni undaq qilmighan. Emma weziyet kéyinki yillardiki ‛diniy ashqunluqqa qarshi turush‚ herikiti we keng kölemlik tutqunning bashlinishi bilen özgergen.”
Abduweli ayup ependining déyishiche, ular “Shinjang saqchi höjjetliri” de diniy sewebler bilen tutqun qilin'ghan 1200 neperdin artuq ayalning délosini tekshürüp chiqqan hemde bir qisim shahitlar bilen körüshken. Bu pakitlar xitay hökümitining büwümler we ustazlarni, diniy telim-terbiye alghan ayallar we yaki balilirigha din ögetken ayallarni “Dini ashqunluq we esebiylikni terghib qilish” yaki “Diniy esebiy teshkilat qurush” qa oxshash jinayetler bilen eyibligenlikini körgen.
U mundaq deydu: “Biz bu délolarni tekshürüsh jeryanida xitay hökümitining ‛esebiy‚ dep qamighan Uyghur ayallarning kichik waqtida bowisi yaki momisidin qur'an ögen'gen yaki momisi bilen xetmige qatnashqan we yaki birer buwümning chéyigha bérip olturghanlar ikenlikini körduq. Xitay ‛diniy esebiylikni terghib qilghan‚ dep eyibligenler bolsa kichik waqtida din ögen'genler yaki perzentlirige din ögetkenler iken. ‛esebiy teshkilatlarni qurghan‚ dep eyiblen'genler bolsa hékmet éytqan ayallar iken. Xitay yene Uyghur ayallirining chaylirinimu eyiblep ularni ‛diniy teshkilat qurghan‚ dégen. Qisqisi, xitay dewatqan bu ‛esebiylik we radikalliq‚ eyibleshlirining xelq'araliq ölchemlerdiki esebiylik we dini radikalliq bilen qilchilikmu alaqisi yoq.”
Proféssor reychél harris xanim sözide xitay hökümitining Uyghur jem'iyitining ayal rehberlirini yoqitishni meqset qilghanliqini éytti. U mundaq dédi: “Biz bu tekshürüshler netijiside xitay hökümitining bu tutqun herikitining meqsitining Uyghurlarning eqelliy dini sawatlarni balilargha ögitidighan aditini yoq qilish, jümlidin dinni siqip chiqirishtin ibaret ikenlikini bayqiduq. Xitay hökümiti we uning axbaratliri dawamliq türde ‛biz Uyghur ayallirini islam dinining qalaq adetliridin qutuldurduq‚ dégenni ilgiri sürüwatqanliqini körimiz. Biraq biz shahitlardin we ‛saqchi höjjiti‚diki uchurlardin körgen emeliyet, Uyghur jem'iyitide muhim roli bolghan, rehberlik roli bolghan we hetta iqtisadiy roli bolghan ayallarning nishan'gha élin'ghanliqi boldi. Bu bir jem'iyettiki ayallarning küchige qilin'ghan hujumdin ibaret.”
Doklatta körsitilishiche, din'gha baghlinip qolgha élin'ghan ayallar ichide nurghun yashan'ghan ayallar bar bolup, ularning beziliri hetta 80 yashtin ashqanlar iken. Bu ayallar 20-30 yil ilgiri din ögen'genliki üchün qolgha élin'ghan bolup, ularning köpinchisining eyni chaghdiki yéshi besh yaki alte yash etrapida iken. “Shinjang saqchi höjjiti” da tilgha élin'ghan bir nahiyedinla 91 ayal dölet teripidin resmiy halda büwüm dep tizimgha élin'ghanliqi üchün qolgha élin'ghan bolsa, qur'an öginish, hijaplinish qatarliqlar “Jinayet” dep békitilip éghir qamaq jazaliri bilen jazalan'ghan.
Reychél harris xanim Uyghur ayal diniy rehberlirining tutqun qilinishi, türmige tashlinishi hem shundaqla balilarning diniy terbiye bilen jem'iyetlishishining jinayetleshturülüshining Uyghur jem'iyitige éghir ziyan yetküzidighanliqini eskertip, bu doklatning gherbtiki ayallar teshkilatlirini heriketke keltürüshni ümid qilidighanliqini éytti.
U mundaq dédi: “Bizning meqsitimiz bu doklat arqiliq gherbtiki ayallar teshkilatlirini heriketke keltürüshtin ibaret. Hazirghiche biz diniy jem'iyetlerning Uyghur mesilisini qollighanliqini körduq. Biraq ayallar teshkilatliri, féminizm qurulushliri sükütte qaldi. Menche ayal diniy zatlarning bésimgha uchrash mesilisi féminizm teshkilatlirighimu munasiwetlik mesile.”
Melum bolushiche, 1-féwral küni élan qilin'ghan “‛qur'an‚ öginishning 20 yilliq bedili: Uyghur ayalliri we diniy ziyankeshlik” namliq doklatta yene Uyghur ayalliri lagér we türmilerde uchrawatqan jinsiy parakendichilik, mejburiy tughmas qilinish, bala chüshürüsh we mejburiy nikahlinish qatarliq mezmunlarmu tekitlep ötülgen.