Uyghur élide belgilimidin sirt roza tutqanlar saqchigha melum qilinidu

Uyghur élide Uyghur, qazaq we bashqilar bolup milyonlarche musulmanlar xitayning yighiwélish lagérlirigha qamalghan, pütün rayon xitayning ilghar sewiyediki nazaret qilish téxnikasi arqiliq qattiq nazaret qiliniwatqan bir mezgilde yétip kelgen bu yilliq ramizan, dunya jama'etchilikining nezirini qaytidin rayondiki musulmanlarning ramizandiki weziyitige merkezleshtürmekte.

Muxbirimizning munasiwetlik da'irilerdin bu yilliq ramizanliq cheklimiler heqqide melumat igilishi jeryanida, hetta belgilime boyiche roza tutushi ruxset qilin'ghan katégoriyedin bashqilarning roza tutqanliqi bayqalsa, ularning jinayetchidek mu'amilige uchraydighanliqi ashkarilandi.

Gülchéhrening bu heqte igiligen uchuri diqqitinglarda bolsun.

Uyghur élide, kadirlar, ishchi-xizmetchiler we oqutquchi-oqughuchilarning roza tutushigha yol qoymasliq, ramizan mezgilide ashxanilarni taqashqa ruxset qilmasliq, idare-organlarda, mekteplerde heqsiz su we tamaq tarqitip ghizalinishqa mejburlash, Uyghurlarni haraq-piwa ichish musabiqilirige qatnashturush, perzentlerni-ata-anisining ramzandiki pa'aliyetliri üstidin nazaret qildurush qatarliq charilerning, xitay hökümiti teripidin Uyghur élide izchil dawamlashturup kéliniwatqanliqi melum.

Yéqinqi mezgillerde xitay da'irilirining islam dinini “Rohiy késellik” yaki “Zeherlik ösme” dep jakarlishi bilen diniy kimlikning aldi bilen hujumgha uchrawatqanliqi, “Diniy mesile” ge baghlinip lagérlargha qamalghanlarning köpiyiwatqanliqi netijiside Uyghurlarning herqandaq diniy tüs alghan pa'aliyetlerdin özini tartishqa mejbur boluwatqanliqi melum. Bundaq bir shara'itta kelgen bu qétimliq ramzanda Uyghurlarning diniy pa'aliyetliri yene qandaq cheklimilerge uchrimaqta ? bu heqte melumat élish üchün Uyghur élidiki munasiwetlik orunlar bilen alaqelishishqa tirishtuq. Ürümchidiki xan tengri meschitige téléfonimiz ulandi. Bir xadim bizning meschitte iptar béremsiler dégen so'alimizgha jawab bérishke temshelgen bolsimu, lékin yénida turghan bireylenning téléfonning chet'eldin kelgen nomur dep agahlandurushidin kéyin jawab bermeyla téléfonni üzüwetti.

Biz yene Uyghur élidiki shinjang islam institutigha téléfon uliduq. Téléfonni alghan bir Uyghur öshre-zakat we terawih namizi heqqide sorighan so'allirimizgha nahayiti sezgür we jiddiy mu'amile qilip, “Bizning bundaq ishlar bilen alaqimiz yoq” dégen jawabni bérip, téléfonni qoydi.

Bu yilliq ramizan xitay da'iriliri Uyghur élide lagérlarni qurghandin buyanqi üchinchi ramizan. Ramizan éyining bashlinishi bilen Uyghurlar diyaridiki milyonlighan musulmanlar ammisining bashqa musulmanlargha oxshash özi xalighanche ramizan rozisi tutush imkaniyitiningmu bolmasliqi metbu'atlardin yer almaqta. Bu heqte “Amérika awazi” radiyosimu ötken hepte “Xitay diplomat shinjangdiki ramizanliq cheklimilerni étirap qildi” dégen témida xewer élan qilip xitayning pakistanda turushluq mu'awin bash elchisi jaw lijyenning Uyghur élidiki ramizanliq cheklimiler heqqidiki xewerni “Gherbning teshwiqati” dégen bolsimu, biraq uning xitay hökümitining dölet kadirlirini, partiye ezaliri we oqughuchilarni diniy pa'aliyetlerge qatnishishtin chekleydighanliqini étirap qilghanliqi bildürülgen idi.

Xoten nahiyelik intizam tekshürüsh komitétining tor ponkitida élan qilin'ghan qara küchlerni tazilash rezillikni tügitish pash qilish téléfon nomurigha téléfonimiz ulandi. Kéchilik nöwetchilikte turghan xitay hökümet xadimidin biri, ammining roza tutushigha qandaq cheklimiler barliqi heqqidiki so'allirimizgha jawab bérip: “18 Yashtin yuqiri adettiki ammining qanunluq diniy étiqadi we roza tutushigha yol qoyulidu, oqughuchi-oqutquchi, ishchi xizmetchi partiye we hökümet kadirlirining roza tutushi cheklinidu” dep jawab berdi.

Uningdin qayturup yene eger shundaq roza tutushi cheklen'genlerning roza tutqanliqi bayqalsichu, silerge melum qilish kérekmu ? dep soriduq. Uning jawabi rayonning bu yildiki ramizan mezgilidiki weziyitining téximu jiddiylikini yorutup berdi.

U: “He, bundaqlar bayqalsimu, bizning qara küchlerni tazilash guruppimizning uning bilen biwasite alaqisi yoq, emma qanunda yol qoyulghandin bashqilarning roza tutqanliqi bayqalsa bizge emes saqchining délo melum qilish qiziq liniyesi 110 ge téléfon qilish kérek, ular mesilining xaraktéri, éghir-yéniklikige qarap bir terep qilidu” dep jawab berdi.

Xitay hökümiti yéqinqi yillarda “Qanunsiz diniy pa'aliyetning 28 xil ipadisi”, “Diniy ashqunluqning 75 xil ipadisi”, dégen yerlik mizan, belgilimilerni chiqirip, saqal qoyush, hijablinish, roza tutush, qur'an we bashqa diniy kitablarni saqlash, iptar bérish, du'a-tilawet qilish, zakat we sediqe-pitir bérishtek normal diniy ibadet hem diniy qa'ide-yosunlarni chekligen. 2017‏-Yili 4‏-ayda qanun chiqirip, yuqiridiki bir qisim ipadilerni qanun'gha xilap qilmish dep élan qilghan idi.

Musulmanlarning bu ulugh éyida, xitay hökümitining yene qandaq radikal siyaset we tedbirlerni ijra qiliwatqanliqi heqqide gerche hökümetning mexsus uqturush yaki memuriy uchurliri ashkarilanmighan bolsimu, xitayning “Pan-halalizim” gha qarshi turush dégen bahanide, xitayning islami istémal adetlirini cheklep, réstoran we istémal mehsulatlirigha halal belgisi qoyushni men'i qilishi Uyghurlarni islami yémek-ichmek adetliridin waz kéchishke, musulmanlargha choshqa göshi qatarliq “Halal” bolmighan yémekliklerni yéyishni ashkara terghib qilishi, lagérlarni qurush bilen teng bir mezgilde dawam qiliwatqan siyasetliridur.

D u q ramzan mezgilidiki diniy ziyankeshlik heqqide 7-may küni élan qilghan bayanatta xitayning Uyghurlarning barliq diniy pa'aliyetlirini cheklewatqanliqi körsitilidu. Shundaqla xitay hökümitining islam dinini “Rohiy késellik” dep atash arqiliq uni pütünley “Süpürüp tashlash” qa atlan'ghanliqi, bu halning bu yilqi ramzan mezgilide téximu ewjige chiqqanliqi tekitlinidu.

Omumen, ramizan mezgilide eslide xitaylarning her qandaq en'eniwi bayrimi, mesilen, bahar bayrimi, tawuz chaghini, chokantal bayrimi dégenlerni keng teshwiq qilip, Uyghurlarnimu mundaq bayramlarni daghdugha bilen ötküzüshke teshkilleydighan Uyghur rayonidiki xitay hökümet orunliri we metbu'atliri musulmanlarning ulugh éyi bolghan ramizan heqqide tebrik we yaki ramizanliq pa'aliyetke a'it héchqandaq xewer we uchurlarnimu élan qilmidi.

Yéqindin buyan Uyghurlar tilgha élin'ghan xelq'araliq xewerlerdinmu, xitay hökümitining ramizanni cheklesh tedbirliri bilinishke bashlidi. Bir qanche xelq'araliq metbu'atlarning ziyariti qobul qilip Uyghurlarning ramzandiki weziyiti heqqide melumat bergen dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi rayonda Uyghur musulmanlirining choshqa göshi yéyishke, islamiy istémal adetliridin waz kéchishke mejburliniwatqanliqlirini tilgha alghan bolup, xitay hökümitining musulmanlargha qarshi bu xil chektin ashqan cheklimiliri “Rezil we radikal tedbir” dep küchlük tenqid qozghimaqta.