Gérmaniyelik türk yashlarning Uyghur élidiki on künlük ziyariti (2) - ghulja we ürümchi

Washin'gtondin muxbirimiz nur'iman teyyarlidi
2024.06.24
Enes-Kapli-Sinan-choban.jpg Gérmaniyediki dangliq aptomobil shirkitide boghaltirliq bilen shughullinidighan sénan choban bilen gérmaniyening manxiymir (Mannheimer) akadémiyeside opératsiye yardemchisi kespi boyiche oquwatqan enes kapli. 2024-Yili, qeshqer.
Enes Kaplı/Sinan Çoban

Enes kapli (Enes Kaplı) we sinan choban (Sinan Çoban) qatarliq gérmaniyelik töt yash qorghas chégra éghizidin ötkendin kéyin ghuljagha qarap yolgha chiqidu. Halbuki, enesning aldinqi pirogrammimizda tekitliginidek, ularning wiza élishi we chégradin ötüshi ayrim bir majira bolghan bolsa؛ ularning chégradin ötkendin kéyin özliri ziyaret qélishni pilanlighan yerlerde duch kelgen kechürmishliri yene ayrim bir majira bolghan.

Bu enesning ikkinchi qétim Uyghur élige kélishi bolghachqa, uninggha chégrada qatar turup ketken xitay taksichilar, her yerde közge chéliqip turidighan qip-qizil panuslar we qizil bayraqlar anche heyran qalarliq menzire bolup tuyulmighan. U özining bu qétimqi seper tesirati heqqide toxtilip mundaq deydu:

“Tunji qétim ghuljagha kelgen waqtimda, xuddi özümning wetinimge kelgendek ichimde bir hayajan bar idi. Ikkinchi qétim kelgen waqtimda ‛allah, yene bir qétim bu ata tupraqlargha qedem bésishqa nésip qildi‚ dep yene oxshash hayajanlandim. Ghuljagha kelgen waqtimizda namaz oquwalayli dep, taksi shopuri (Uyghur) din ‛meschit barmu?‚ dep sorighinimizda, uning ‛meschitmu, men bilmeymen‚ dep chöchüp ketken halettiki chirayini hergiz untumaymen. Biz bu türdiki témilarning sezgür ikenlikini bilettuq, lékin bularni resmiy uchratqan waqtimizda ‛he, rastken‚ déyishtuq.”

Sénan we bashqa ikki neper yash Uyghur élige tunji qétim kelgen bolghachqa, ulargha nisbeten éytqanda, ehwal tamamen perqliq idi. Sinanning éytishiche, bu “Ata yurt” özi tarixi kitablardin oqughan, ijtima'iy taratqulardin körgen yaki özining tesewwuridiki makan'gha héch oxshimaytti. . .

Yangxang meschiti aldida chiqirilghan qizil bayraq. 2024-Yili iyun, ürümchi.
Yangxang meschiti aldida chiqirilghan qizil bayraq. 2024-Yili iyun, ürümchi.
Enes Kaplı/Sinan Çoban

“Ghulja men körgen tunji sheher bolghachqa, manga bashqiche tesir qildi. Men Uyghurlargha xas bir shekildiki sheher-mehellilerni körimen dep xiyal qilghan idim, emma chégradin kirgendin kéyin körginim tipik xitay shehiri idi. Taksi bilen ghulja shehirige mangghan yolning ikki teripide xitaylarning qizil we yumilaq panusliri, qizil bayraqliri hemme yerge ésilghan idi. Hemme yerde xitayche uslubtiki imaretler bar idi. Dukan-ashxanilarning wiwiskilirining hemmisi xitayche idi. Ghuljagha kelgendin kéyin, biz mexsus qedimki Uyghur mehellirini körüsh üchün bir yerge barduq. U yer qarimaqqa sayahet merkizidek qilatti. U yerdiki öyler Uyghurche uslubta sélin'ghanidi. Yeni Uyghur mehellisi idi. Men deslepte ‛he mana, mawu méning neq körmekchi bolghinim‚ deptimen. Kéyin qarisam, hemme nerse saxta, hemme nerse peqet sayahetchiler üchün orunlashturulghan, yeni öylermu sayahetchiler üchün yasalghan, hemme kochida saxtiliqi chiqip turidighan xatire boyumlirini satidighan dukanlar. . . Ishqilip. Héch nersining teb'iy emeslikini, bu mehellide yashawatqandek körün'gen Uyghurlarning hayatining héch normal emeslikini hés qildim.”

Enesmu sinanning éytqanlirigha qoshumche qilip, mundaq dédi: “Insanlar ashu öylerde yashaydiken, ghelite bolghini mushu. Öyning ishikining béshigha ‛ishenchlik a'ile‚ dep yézilghan qizil pilakat chaplaqliq idi. Bu öyler dölet teripidin ‛ishenchlik‚ dep békitilgen a'ililer iken. Biz öyige kirgen a'ile ezaliri bek xushal körünmeytti. Elwette, héchkim öyige künde yüz-üch yüz kishining kirip chéqishini xalimaydu.”

Sinan ghuljada yene tunji qétim tunggan musulmanlirini körgenlikini we ulargha Uyghurlardin perqliq mu'amile qilinidighanliqini hés qilghan:

“U yerde xitay uslubida sélin'ghan bir meschitni körduq. Ashu küni men xitaydiki tungganlar bilen Uyghur musulmanlirining perqini kördüm. Yeni meschitlerde béshigha aq shapaq doppa kiygen, saqal qoyghan xitay musulmanliri normal yashap, xalighinini qilidiken. Biz meschitning ichige kirmiduq, lékin etrapida aylinip süretke tarttuq. Héchqandaq mesile chiqmidi. Lékin kéyin biz Uyghur meschitige barghan waqtimizda, pütünley cheklimige uchriduq. Yeni biz meschit terepke méngishqa temshelginimizde, u yerdiki ishik saqlaydighanlar ‛bu yerde siler köridighan héchnime yoq‚ dep yéqinlashqili qoymidi.”

Ularning éytishiche, ular ghuljada bir kün turghan. Ular kochilarda uchriship qalghan Uyghurlargha özlirining türk ikenlikini éytqinida, ularning mu'amilisi bashqiche illiq bolghan. Hetta bir kishi ularning qolini ching tutup, közlirige liqqide yash élip turup “Méning bir qoshnam yoqap ketkili 30 yil boldi” dégen.

Ular nahayiti murekkep we gadirmach hés-tuyghular bilen poyizgha olturup ürümchige yolgha chiqqan.

Sinan özining ürümchini körgendiki kéyinki héssiyatini ipadilep mundaq dédi: “Ürümchining manga bergen tesiri ghulja bilen bek perqlenmeydu. Ghuljagha kirgendimu hemme yerde herbiylerni, saqchi mashinilirini körgen iduq. Ürümchidimu oxshash, hetta jiqraq déyishke bolidu. Her 50 métirda bir tekshürüsh ponkiti bar iken. Ular bizning pasportlirimizni tekshürüpla qalmastin, belki yene pasportimizni sikanérlidi, süretke tartti. Bizning kim ikenlikimiz, nedin kelgenlikimiz, nege baridighanliqimizni soridi. Ürümchining mende qaldurghan tesiri ‛némidégen köp herbiy we saqchilar bu! ‚ dégen te'ejjüp boldi.”.

Ularning ürümchidiki sayahitining birinchi küni jüme künige toghra kelgen. Ularning déyishiche, ularning jüme namizi oqush üchün meschit tépishi asan'gha toxtimighan. Ular ürümchining merkizi rayonlirini aylan'ghan bolup, shu etraptiki meschitlerdin üch meschitning aldigha bérip kérelmigen. Meschitler taqaq bolup, derwaza saqlighuchi ulargha “Kirishke bolmaydu” dégen. Ular barghan üchinchi meschitning derwaza saqlighuchisi ulargha ghalibiyet yolidiki noghay meschitige bérishni, u yerde namaz oqusa bolidighanliqini éytip, baridighan yolni körsitip qoyghan.

Sénan meschitke kirish jeryanining xuddi ayrodurumda tekshürüshtin ötken'ge oxshaydighanliqini éytti:

“Eger meschitke kirmekchi bolsingiz, u yerde peqet birla ishik bar. Hemme adem shu ishiktin kéridu. Xuddi ayrodurumgha oxshash ular siznimu, sizning somkingizmu tekshürüshtin ötküzidu. Ular pasportlirimizni hem sikanirlidi hem süretke tartti. Andin somkimizni ashu ishikte élip qélip bizni kirgüzdi. Qarisam, ular meschitini peqet namaz waqtidila achidiken. Namaz tügigendin hemme ademlerni derhal chiqiriwétidiken. Namaz waqtidin bashqa waqitta héchkimning kirishige ruxset yoqken. Meschitning ichide héchbir islamiy xet yaki belge yoq iken. Hetta biz kélishtin burun tordin qarighan waqtimizda, mushu meschitning sirtida ‛la'ilahe illah‚ dégen xet bar idi. Lékin hazir u xet yoq, ornigha xitayning bayriqini ésip qoyuptu. Biz barghan meschitlerning téshidiki tamlirigha ‛döletning birliki dindin muhim‚ dégen'ge oxshash sho'arlar yézilghan iken.”

Enes bilen sinan her ikkisi oxshashla bu yerde hayatidiki eng ghelite bir qétimliq jüme xutbisini anglighanliqini bildürdi.

Enes oqulghan xutbe heqqide toxtilip mundaq dédi: “Xutbini bashta xitayche oqudi. Biz imam xitay oxshaydu, dep oyliduq. Kéyin Uyghurche oqushqa bashlidi. Yene bir nersini qoshumche qilip qoysam, bizni mushu meschitke béringlar déginining sewebi chet ellikler peqet mushu meschittila namaz oquyalisa kérek. Meschitte asasen pakistanliq, afghanistanliq kishiler bar idi. Uyghurlardin on nechche yashan'ghan kishi bar idi, yashlar yoq. Ötkende xaqan fidan ziyaret qilghan meschit del biz barghan mushu meschit iken. Süret we widiyolargha qarisam, xaqan fidan barghanda meschit we meschittiki gilemler pakpakiz turidu. Biz barghan waqittiki bilen tamamen oxshimaydu, jumu. Imamning qilghan xutbisige kelsek, imam gépini ‛wetenni söyüsh imanning jümlisidindur‚ dep bashlidi. Men anche-munche Uyghurche ögen'gen we türkche bilen Uyghurche xili yéqin tillardin bolghachqa, imamning dégenlirini asasiy jehettin chüshendim. Uningdin kéyin ‛kompartiyege ita'et, allahqa ita'et qilghan bilen oxshash, dölitimizning mushundaq yaxshi bolushi kompartiyening we dahimiz shi jinpingning bolghanliqidindur. Bizni mushundaq yaxshi kün'ge érishtürgenliki üchün rehbirimiz shi jinpinggha rehmet éytimiz, dégendek din bilen héch alaqisi yoq siyasiy geplerni qildi. Ular dinni xitaychilashturup boluptu. Gepning arisida ‛allah‚ dep qisturup qoymighan bolsa idi, töwe estahpurulla, men u yerde shi jinpingni tengri dep wez éytiwatidu, dep chüshen'gen bolattim. Yeni ular dinni ashu derijide xitaychilashturuptu.”

Shuning bilen bu yashlar bundaq imamning arqisida oqughan namaz qobul bolmaydu, dep méhmanxanilirigha qaytiptu. Ular ürümchide ikki kün turush jeryanida asasen türlük sewebler tüpeylidin peqet sayahetchiler aylinidighan yerlernila aylinalaptu. Ular bu xil sayahet merkezliridin sirtqa chiqip, ürümchining normal hayatini körelmigenlikidin epsuslan'ghanliqni bildürüshti.

Enes ürümchi heqqidiki ziyaritimizning axirida kocha aylinish jeryanida uchrighan bir weqeni sözlep berdi. Uning éytishiche, ular kocha aylinip kétip barsa, kochida bir dukanning aldida ussul oynawatqan bir kishige uchraptu. U kishi bularning türk ikenlikini bilgendin kéyin, tuyuqsizla enesning qolidin qattiq tartip uni özige yéqinlashturghandin kéyin, “Méning akam bir yil boldi, ichide” deptu we derhalla qolini qoyuwétip ussulini dawam qiliptu. Eneslermu néme déyishini bilelmey asta-asta u yerdin uzaqliship. Enes hazirghiche ashu kishining közliridiki charesizlikni untuyalmaydighanliqini, ashu kün xiyaligha kirip qalsa, qolining hazirmu titreydighanliqini éytti. U ghuljadiki ashu qoshnisi 30 yildin béri yoqap ketken Uyghur boway we yolda qoligha ésilghan Uyghur yigitning xuddi “Dunyagha dep qoy, ular bizni untup qalmisun” dégendek qilip bu geplerni özige éytqanliqini hés qilidiken.

Sinan axirida ghulja we ürümchini körgendin kéyinki héssiyatini xulasilep mundaq dédi: “Qayta désem, chong sheherler iken. Lékin Uyghurlarning medeniyiti bolsa peqetla sayahetchilerge körsitidighan we ularning könglini achidighan sehnidiki oyun'gha oxshap qaptu. Méning bularni körüp könglüm bek yérim boldi. Özingizning musulman türk qérindashliringizni bundaq ehwalda körüsh heqiqeten bek échinishliq. Xitay sayahetchiler üchün Uyghurlarni ussulgha salidiken. Andin minglarche xitaylar ularni resim we widiyolargha tartip köngül achidiken. Uyghurlarning nechche ming yilliq medeniyitining sayahetchiler üchünla xizmet qilduridighan bir köngül échish wasitisige aylandurulushi, bek échinishliq. Désem tilim köyidu, qérindashlirimizgha xuddi haywanatlar baghchisidiki haywanatlargha, baghchilardiki oyun qoyup kishini küldüridighan sérikchilerge oxshash mu'amile qélinidiken. Uningdin bashqa nechche ming yilliq tarixiy meschitler, diniy bilimler ögitilgen medriseler hazir sayahetchiler aylinidighan xatire buyumliri dukanlirigha, köngül échish sorunlirigha yaki qehwexanilargha aylanduruluptu.”

Enes bilen sinan we ularning dostliri bek diqqet tartmasliq üchün anche-munche xitaylar bilenmu resimge chüshüp, yutiyubir qiyapitige kérip, ürümchidiki sepirini saq salamet tügetken. Ular 5-ayning 25-küni sepirining kéyinki békiti bolghan turpan'gha qarap yolgha chiqqan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.