“Uyghur sot kollégiyesi” ning “Irqiy qirghinchiliq” heqqide chiqiridighan qarari kishilerning diqqet nuqtisigha aylanmaqta

En'gliye paytexti london shehiride qurulghan “Uyghur sot kollégiyesi” teripidin bu yil iyun we séntebirde jem'iy 8 kün ötküzülgen Uyghurlargha yürgüzüliwatqan zulum heqqidiki guwahliq anglash yéghini 13-séntebir küni axirlashti.

“Uyghur sot kollégiyesi” orunlashturghan barliq guwahliq bergüchilerning guwahliqi axirlashqandin kéyin “Uyghur sot kollégiyesi” ning bash adwokatliridin bir bolghan hamid sabi ependi guwahliq anglash yéghinidin xulase chiqardi. Hamid sabi ependining bildürüshiche, “Uyghur sot kollégiyesi” ning ikki qétimliq mezkur sot kollégiyesi 70 din artuq guwahchining guwahliqini anglighan. 30 Din artuq tetqiqatchi 10 ming sa'ettin artuqraq waqit serp qilip, 500 din artuq guwahchining yazma guwahliqini öz ichige alghan nechche yüz ming betlik höjjetlerni tekshürgen.

Hamid sabi ependi bu yil iyun we séntebirde jem'iy 8 kün ötküzülgen guwahliq anglash yéghinida bérilgen guwahliqlarning asasiy mezmunini mundaq yighinchaqlidi: “Bizning toplighanlirimiz peqetla istatistika emes. Silerge körsiteliginimiz peqet ‛muz tagh‚ ning körün'gen qismi. Waqit munasiwiti, jinayet yüz bériwatqan orun, yeni shinjang Uyghur aptonom rayonigha biwasite bérip ispat topliyalmighanliqimiz üchün, kollégiye érisheligen cheklik menbe we tetqiqatchilarning tetqiqati arqiliq kollégiye wezipisini tamamlidi. Ikki qétimliq, 8 kün ötküzülgen guwahliq anglash yéghinda guwahchilar ayrodromdin, öyidin, hetta saqchixanigha chaqirtilghan yerdin qanunsiz halda tutup kétilgenlikini éytti. Ular yene lagérlarda normidin jiq ademni bir kichik öyge qamaydighanliqi, lagér shara'itining intayin nacharliqi, uxlatmasliq, jinsiy xorlash we tokqa chétish qatarliq her xil qiynash usullirigha uchrighanliqi heqqide guwahliq berdi. Lagérda ulargha da'im éniq bolmighan dora échküzülgen, okul urulghan. Lagér shahitliri yene ayallarni nishan qilghan jinsiy tajawuzchiliq, mejburiy tughmas qilish, hamilini chüshürüwétish qatarliq Uyghur ayalliri uchrawatqan éghir zulumlarni anglatti. A'ilisidin ayriwétilgen balilar, mejburiy emgek, erler tutulup ketken a'ililerge yerleshtürülgen xitay kadirlar heqqide nurghun ispatlar otturigha qoyuldi. Lagérgha we türmilerge solan'ghanlarning héchqaysisigha adwokat bérilmigen, sot échilmighan. Héchbir qanuniy tertipke chüshürülmey, udulla solan'ghan. Bu qisqighine waqitta barliq guwahliqliqlarni yighinchaqlash mumkin emes. Shunga silerning guwahchilarning tor bétimizge qoyulghan yazma guwahliqini we guwahliqlrining terjimisini körüshünglarni tewsiye qilimen.”

“Uyghur sot kollégiyesi” élip barghan guwahliq anglash yéghinining riyasetchisi jéffiriy nayisning bildürüshiche, “Uyghur sot kollégiyesi” yuqirida éytilghan delil-ispatlargha asasen 12-ayning 9-küni axirqi hökümni chiqiridiken.

Uyghur mesilisini anglitishta aktip rol oynawatqan kishilik hoquq pa'aliyetchisi we zhurnalist benédkit rojiris ependi “‛Uyghur sot kollégiyesi‚ xitayning bésimigha piset qilmidi” namliq maqaliside mundaq dep yazghan: “Kollégiyening axirida qandaq höküm chiqirishidin qet'iynezer yeni Uyghurlargha yürgüziliwatqan zulumni ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep békitish yaki békitmesilikidin qet'iynezer, bu guwahliq anglash yéghini nurghun tereplerdin qarighanda, heqiqetenmu qaltis boldi.”

Irqiy qirghinchiliqqa taqabil turush birleshmisining qurghuchliridin biri, shundaqla dunya Uyghur qurultiyining meslihetchisi luk di pulford ependi birinchi we ikkinchi qétimliq guwahliq anglash yéghinigha neq meydandin qatnashqan. U bu qétimqi guwahliq anglash yéghini axirlashqanda, ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Men bu qétimqi guwhliq anglash yéghinigha qatnashtim, yighin nahayiti qayil qilarliq boldi. Bu qétimqisida aldinqi qétimqisigha sélishturghanda pakit körsetken guwahchilar azraq, tetqiqat netijisi arqiliq guwahliq bergenler köprek boldi. Bu kollégiyening qarari üchün nahayiti paydiliq. Xitayning en'giliyede turushluq elchixanisi en'gliye hökümitidin guwahliq anglash yéghinini toxtitishni telep qildi. Méningche, en'giliye hökümiti küchlükrek inkas qayturushi kérek. Emeliyette xitay hökümitining ensirishining hajiti yoq idi. ‛Uyghur sot kollégiyesi‚ terepsiz, qanun'gha, pakitqa asasen höküm chiqiridu. En'giliye hökümiti barliq küchi bilen bu mesilining anglinishigha, heqiqetning otturigha chiqishigha yardem qilishi kérek.”

BBC Agéntliqining 14-séntebir élan qilghan xewirige qarighanda, en'gliye töwen palata bashliqi lindsay hoylé we yuqiri palata bashliqi lord mak fal “Xitayning en'gliye parlamént ezalirigha qarita yürgüzgen jazaliri emeldin qaldurulmighiche, xitay bash elchisining parlamént binasigha kirishini cheklesh” ni telep qilghan.

-26Mart küni xitay tashqiy ishlar ministirliqining bayanatchisi, jaza lagérlirigha qarshi turup Uyghurlarning insaniy heqlirini qoghdash terepdari bolghan en'gliyening munasiwetlik shexs we orunlirigha qarita jaza yürgüzgenliki heqqide bayanat élan qilghan idi. Xitay jaza tedbiri élan qilghan parlamént ezaliri parlamént binasida ötküzülidighan ziyapetke xitayning en'gliyediki bash elchisi jéng zégu'angning qatnishishigha keskin qarshiliq bildürgen we xitayning en'gliyediki bash elchisining en'gliye parlamént binasigha kirishi cheklen'gen.

Benédkit rojiris ependi maqaliside xitay hökümitining kishilik hoquqni qoghdashni teshebbus qilghan en'gliye parlamént ezalirigha jaza élan qilishining we “Uyghur sot kollégiyesi” ning heqiqetni pütün dunyaning közi aldida otturigha chiqirishigha tosqunluq qilishining bir bimenilik ikenlikini otturigha qoyghan. U yene béyjingning “Uyghur sot kollégiyesi” ning yazghan xetlirige we guwahliq anglash yéghinigha adem ewetish teklipige jawab bermigenlikini eskertken.

Luk di pulford ependi “Uyghur sot kollégiyesi” ning qarari heqqide közqarashlirini otturigha qoyup mundaq dédi: “Méningche, ispatlar özi ‛sözlisun‚. Eger ispatlar qanun boyiche ‛irqi qirghinchiliq‚ ikenlikini ispatliyalisa yaxshi, eger ispatliyalmisa yaki ‛Uyghur sot kollégiyesi‚ ispatlarni yitersiz dep qarisimu, yenila nurghun ispatlar otturigha chiqti. Shunga hazir biz peqet ‛Uyghur sot kollégiyesi‚ ning ish béjirish jeryanigha ishinishimiz hemde axiriqi netijisini saqlishimiz kérek.”