Муһаҗир мәмәттохти имин: “тоққузақтики уйғурлар өз земининиң сүйини хитай күчмәнлиридин пулға сетивалиду”

Түркийәдә яшаватқан муһаҗир мәмәттохти имин ака 2017-йилдин илгири тоққузақта 150 мо боз йәр ачқан. У мәзкур наһийәдики хитай көчмәнлириниң дөләт мәблиғиндин кәң-кушадә пайдилинидиғанлиқи, йәрлик аһалиләрни қақти-соқти қилидиғанлиқи, уларниң бу “алаһидә имтиязи” һәққидә соал сориған йәрлик аһалиләрниң җазалнидиғанлиқиға шаһит болған.

Юрти тоққузақта 2006-йилдин 2011-йилиғичә, 150 мо боз йәр ечип ана земинини көкәртиш үчүн һәпиләшкән түркийәлик муһаҗир мәмәттохти ака, көплигән зулум вә адаләтсизлик қатарида наһийәдики хитай көчмәнлириниң сани аз болушиға қаримай, тоққузақниң сүйи мол, туприқи мунбәт җайлирини илкигә еливалғанлиқи, бир қисминиң қузғун дәп атлидиған тағ бағридики кәңри кәткән боз йәрни дөләт мәблиғидин пайдилинип ечиватқанлиқиға шаһит болған. Мәмәттохти ака өзи икки деһқан билән һәмкарлишип ачқан 150 мо йәрни суғуруш үчүн суни әтрапни игиливалған хитай күчмәнлиридин пулға сетивалған.

Мәлум болушичә, хитай көчмәнлиригә бу су хитай даирилири тәрипидин бикарниң орнида, йәни бирқанчә миң мо йәрни суғуруш вә бирқанчә шеғил завутиға ишлитилидиған су мәнбәси 3000 миң йүәнгә сетилған. Шеғил завути қурған хитайлар, адәттә юнда орнида еқитиветидиған сүйини мәмәттохти имин ака вә униң шериклиригә һәр алтә айлиқи үчүн 3 миң йүәнгә сатқан.

Мәмәттохти акиниң байқишичә, тоққузақтики сайлиқ вә дөңлүкләрни һөддигә еливалған хитай көчмәнлири тоққузақта йеза вә наһийәдә вәзипә өтәватқан һәр дәриҗилик хитай әмәлдарлириниң туғқанлири вә яки шериклири болуп, булар йәргә пул тапшурмиғандин башқа, һәр йиллиқ ишләпчиқиришниң җиддий мәзгиллиридә, йәрлик аһалиләрни өз йәрлиригә һәқсиз һалда ишләткән. Йәрлик аһалиләрниң етизлириға яки ачқан боз йеригә немә териш яки немә өстүрүш һәққидә қарар бериш һоқуқи йоқ болуп, хитай даирилириниң буйруқи бойичә иш тутқан. Әмма хитай көчмәнлири базарниң еһтияҗиға вә өз маһаритигә қарап туруп, халиғинини териған вә халиғинини өстүргән. Мәмәттохти имин акиниң бир оғли хитай көчмәнлири билән өзлири арисидики бу һәқ-һоқуқ пәрқи һәққидә бир йеза кадиридин соал сорап қойғини үчүн, сақчихананиға чақиртилип, бирқанчә күн сораққа тартилған. Мәмәттохти ака бир қетим бир кәнт секритари бир хитай көчмән териған кевәзликкә йәрлик аһалиләрни вақтида ярдәмгә елип чиқмиғанлиқи үчүн бир хитай әмәлдаридин қаттиқ тәнбиһ иштиватқанлиқиға шаһит болған.

Мәмәтохти акиниң дейишичә, йәрлик аһлиләр йеқинқи йилларда икки беликиниң күчигә тайинип туруп, әтраптики боз йәрләрни ечишқа вә хитай көчмәнлиридәк игилик тикләшкә пүтүн күчи билән урунуп баққан болсиму, әмма йезида давам қиливатқан сиясий өгинишләр, байрақ чиқиришлар вә йоқилаң сәвәбләрбилән сақчиханиға әкилинип сорақ қилинишлар яки солап қоюлушлар, уларниң әзәлдинла чәклик болған күчини техиму хоатқан вә ишини илгири бастурмиған. 2017-Йилиға кәлгәндә йәрлик аһлиләрниң әнә шу тиришип-тирмишип тирикчилик қилишлириму артуқчә вә яки “дөләткә тәһдит” дәп қарилип, әмгәк күчлириниң мутләқ көп қисми лагерға әкитилгән. Шу қатарда мәмәттохти акиниң икки шерикиму ғайип болған. Мәмәттохти ака 10 йиллиқ әҗри билән көкәрткән 150 му боз йерини тәрк етип, юртидин айрилишқа мәҗбур болған.

Илгирики ениқлашлиримиздин мәлум болушичә, хитай көчмәнлириниң йәрлик аһалиләрниң терилғу йәрлирини игиливелип, уларни мәдикарға айландуруп қоюштәк әһваллар ғулҗаниң байкөл, ноғайту вә дадамту қатарлиқ йезилиридиму йүз бәргәнлики дәлилләнгән иди.