“Uyghur omumiy tarixi” ning neshr qilinish munasiwiti bilen söhbet yighini ötküzüldi

14-Noyabir küni Uyghur amérika birleshmisining uyushturushi bilen tarixshunas doktor nebijan tursunning “Uyghur omumiy tarixi” namliq zor hejimlik esirining neshr qilin'ghanliqi munasiwiti bilen tor söhbet yighini ötküzüldi.

Bu söhbetke qatnashqan amérika jorji washin'gton uniwérsitétining tetqiqatchisi, Uyghurshunas shan robérts doktor nebijan tursunning Uyghur tarixini omumiy nuqtidin chiqip bayan qilghanliqini, bolupmu uning rusiyede tarix oqughanliqi, shundaqla xitayda yashighanliqidek ewzellikidin paydilinip, sowét ittipaqi dewride qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining tarixini toluq yorutup bergenlikini ottura qoydi. Uning qarishiche, tarixni obyéktip, lilla meydanda turup yézish nahayiti muhim. Bu tarixiy eser rusiyeni hem xitayni chüshinidighan bir Uyghur tarixchi teripidin yézilghanliqi üchün, rusiye we xitay tarixchilirining özige éghip kétishtek bir tereplime qarashliri we bayanliridin xaliy bolghanliqi bilenmu ehmiyetlik iken. U mundaq dédi: “Mustemlike qilin'ghan, döletsiz qalghan milletning tarixi köp hallarda ulargha hökümranliq qiliwatqanlar teripidin yézilidu. Bir millet öz tarixini özi yézip chiqqandila hökümran küchlerning bu milletni yoq qiliwétishige qarshi qarshiliq küchi shekillinidu. Bu kitabning barliqqa kélishi Uyghur milliti öz wetinide bir millet süpitide hujumgha uchrawatqan bügünki künde téximu muhim. Uyghurlarning tarixini saqlap qélish üchün yézilghan bu omumiy tarix, uzun muddetlik paydilinish qimmitige ige.” shan robérts ependi axirida Uyghur tilida öz tileklirini bildürdi.

Amérika jorji tawn uniwérsitétining tarix tetqiqatchisi, Uyghurshunas jeymis milward doktor nebijan tursun bilen tonushqandin kéyin uning Uyghur tarixi heqqidiki chongqur ikenlikini hés qilghanliqini bayan qilip: “Uning bu tarixiy esiridin nahayiti köp tarixiy uchurlarni biliwalalaymiz dep oylaymen, shunga bu kitabning toluq neshrdin chiqishini kütimen,” dédi.

Amérikada turushluq Uyghur iqtisadshunas perhat bilgin mezkur tarixiy eserning royapqa chiqishigha yardem qilghuchilar guruppisigha wakaliten söz qilip, “Uyghur omumiy tarixi” namliq bu kitabning neshr qilin'ghanliqining tarixiy ehmiyiti heqqide toxtaldi. U bir milletni tutup turidighan milliy ruh, din, medeniyet we tarixtin ibaret töt amilning ichide tarixning, yeni bir milletning ötmüsh xatirisining alahide muhim orun igileydighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Bu tarixiy eserde uyghularning 3500 yilliq tarixi, 2500 yilliq dölet qurush tarixi yézilghan. Tarixtin ibaret bu hékaye addiy hékaye emes, uningda bir milletning muweppeqiyiti, meghlubiyiti, eqil-parasiti, medeniyiti, étiqadi we bashqa hemme xatirisi mujessem bolghan.” u yene sözide öz tarixini bilidighan we ejdadliridin pexirlinidighan bir milletning özige ishinidighanliqini, tarix sehnisidin yoqap ketmeydighanliqini, Uyghurlar yoqilip kétish krizisigha yoluqqan bügünkidek weziyette Uyghur tarixidin sawaq élish we ilham élishning téximu muhimliqini bildürdi.

Qazaqistan turan uniwérsitétidin tarixchi ablet kamalow ependi omumiy tarixning adette akadémik orunlar we bir qanche tarixchining birliship yazidighanliqini, doktor nebijan tursunning bu müshkül wezipini özi yalghuz orunlap chiqalighanliqini, bu eserning öz nöwitide yene milliy tarix katégoriyesige kiridighanliqini, bolupmu sherqiy türkistan tarixini yézishta doktor nebijanning rusche, xitayche we in'glizche qatarliq köp til menbeliridin paydilinip bu tarixni mupessel yorutup béreligenlikini bildürdi.

Qazaqistan Uyghur jama'et erbabi, tarixchi qehriman ghojamberdi ependi doktor nebijan tursunning Uyghur omumiy tarixini, jümlidin ikki jumhuriyet tarixini köp til menbeliridin paydilinip, etrapliq yorutup bergenlikini, bu jehettin uning roshen yéngiliqqa ige ikenlikini otturigha qoydi. U yene bu tarixiy eserning xitayning Uyghur tarixini yoqqa chiqirishqa urunushigha bérilgen chong zerbe ikenlikini, Uyghurlar dunyaning hésdashliqigha we qollishigha érishiwatqan bügünki künde Uyghurlargha qiziqquchilarning bu tarixni bilishide we xitayning rezil mahiyitini chüshinishide, shundaqla Uyghurlarning öz tarixini bilip meniwi jehettin küchlinishide bu kitabning emeliy ehmiyitining chong ikenlikini bildürdi.

Söhbetning axirida doktor nebijan tursun özining 30 yilliq tetqiqati we 10 nechche yilliq emgek netijisi bolghan 12 tomluq “Uyghur omumiy tarixi” ni qisqiche tonushturdi. U sözide bu kitabning yalghuz Uyghurlarning siyasiy tarixi bolupla qalmay, din, iqtisad we medeniyet tarixi ikenlikini bildürdi. U sözide bu kitabining sherqiy türkistan jumhuriyitining omumiy tarixigha béghishlan'ghan qismining, yeni yettinchi we sekkizinchi tomining bu qétimliq jumhuriyet künini xatirilesh munasiwiti bilen baldur neshr qilin'ghanliqini, kéyinki qisimlirining dawamliq neshr qilinidighanliqini bildürdi.