Xudsun institutida tramp hökümiti köchmenler siyasitining Uyghur, tibet we xitay siyasiy panahlan'ghuchilirigha bolghan tesiri muzakire qilindi

Amérikadiki dangliq aqillar ambarlirining biri bolghan xudsun instituti 28-yanwar küni oliwiya énos, sofiy richardson, anok wér qatarliq mutexessislerning teyyarlishida tramp hökümitige sunulghan “Kéler nöwetlik hökümet üchün qollanma: amérikaning xitay siyasitide kishilik hoquqni aldinqi orun'gha qoyush” namliq doklatni élan qilghan.

Téxnologiye amérika bilen xitay arisidiki yadroluq riqabet meydanigha aylan'ghan, tamozhna béji tramp hökümitining tashqi siyasitidiki keskin qorali boluwatqan, shuningdek amérikadiki qanunsiz köchmenlerni tazilash jiddiy qanat yéyiwatqan bir peytte sunulghan bu doklatta, yéngi nöwetlik amérika hökümitining Uyghurlarni öz ichige alghan xitay kishilik hoquq mesililirige qandaq siyaset tutushi heqqide etrapliq teklip pikirlerning bérilgenliki qeyt qilinmaqta. Xudson instituti shu munasiwet bilen 28-yanwar yighin ötküzüp, amérika Uyghur jem'iyiti, Uyghur herikiti, erkinlik sariyi, tibet herikiti qatarliq nurghun teshkilatlarning hemkarliqida teyyarlan'ghan bu doklatni muzakire qilghan.

Tramp hökümitining köchmenler siyasitining xitay kishilik hoquq mesilisige bolghan tesiri, bolupmu Uyghur, tibet, xitay siyasiy panahlan'ghuchilirigha bolghan tesiri bu yighinda muzakire qilin'ghan nuqtiliq mesililerning biridur. Yighinning riyasetchisi, xudsun institutining aliy tetqiqatchisi maykél sobolikning körsitishiche, nöwette amérika ichki siyasitidiki körünerlik mesililerning biri boluwatqan köchmenler mesilisi, bu doklatta otturigha qoyulghan kelgüsi siyasetke munasiwetlik tewsiyelerning biri iken. Maykél sobolik mundaq deydu: “Diqqet qilarliq bir nuqta shuki, nöwette amérikaning ichki siyasitidiki körünerlik mesile köchmenler mesilisidur. Buning amérikada intayin ixtilapliq bir mesilige aylinishining nurghun sewebi bolsimu, emma bu mesile mezkur doklattiki kelgüsi siyasiy tewsiyelerning biri. Shunga biz toxtiliwatqan musapirlarni orunlashturushni kücheytish, xitaydin qéchip kelgen bezi millet kishilirining siyasiy panahliq iltimasigha étibar bérish, insanperwerlik dawalash pirogrammilirini kücheytish heqqidiki bu mesililer, nöwette küntertiptiki siyasiy munazirilerning merkizidin orun almaqta”.

Halbuki, yighinda “Xongkongni közitish” teshkilatining siyasiy mehlihetchisi anok wér (Anouk Wea)  musapirlar mesilisi ularning doklatida otturigha qoyulghan nuqtiliq tewsiyelerning biri ikenlikini tekitleydu. Anok wér mundaq deydu: “Shuni bilish intayin muhim, bu mesile bizning sun'ghan tewsiyelirimizning merkizi nuqtisidur. Xitayning tehditi heqqide sözlesh, uninggha qarshi küchlük bolush, xitayning idé'ologiyelik tehditige qarshi tirkishish dégenler intayin muhim pikirler. Lékin eng muhimi, buninggha qarshi bizning qandaq konkrét ishlarni qilishimizdur”. Anok wérning qarishiche, xitayning idé'ologiyelik tehditi we tesirige taqabil turushning muhim yollirining biri, bu küreshning aldinqi sépidiki kishilerni qollash we qoghdash iken.

Anok wér mundaq deydu: “Méningche, xitayning idé'ologiyelik tehditi we tesirige qarshi küresh qilishtiki muhim  yollarning biri, bu küreshning aldinqi sépidiki kishilerni qollashtur. Bu xitayning jazalishidin qéchip amérikagha kelgen siyasiy panahliq tiligüchilerni öz ichige alidu. Ular meyli ular xiristiyan, meyli  démokratchi yaki bashqilar bolsun”. Uning tekitlishiche, ular amérika tashqi siyaset idiyesining konkrét herikiti arqiliq ularni qollishigha éhtiyajliq iken.

Yighinda “Xitay kishilik hoquq qoghdighuchiliri teshkilati” ning qosh re'isi sofiy richardson, tayland türmisidiki Uyghurlar heqqide toxtilip, tayland hökümitini qattiq tenqid qilghan. Sofiy richardsonning körsitishiche, nöwette taylandtiki Uyghurlar bir qanuniy éniqsizliqning ichige chüshürüp qoyulghan. Sofiy richardson mundaq deydu: “Omumen, tayland hökümiti bir tereptin, intayin ümidsizlik ichide qalghan bu kishilerni xitaygha qayturghan teqdirde amérikaning naraziliqini qozghap qoyushtin özini qachursa؛ yene bir tereptin, bu kishilerni qoyup bermey, xitayning naraziliqini qozghap qoyushtinmu özini qachurup keldi. Ular on ikki yildin béri intayin nachar shara'itta, xelq'ara qanunning musapirlar we siyasiy panahlan'ghuchilargha téngilghan qanuniy éniqsizliq ichige mehkum qilindi”. Sofiye richardsonning tekitlishiche,  b d t musapirlar mehkimisi taylandtiki Uyghurlarni qoghdashta özining mes'uliyitini ada qilmighan. Sofiy richardson “Alaqidar musapirlar organliri, bolupmu b d t musapirlar aliy komissariyati bu kishilerni qoghdashta özining mes'uliyitini ada qilmidi. Eslide ular bu kishilerni nahayiti asanla musapir, dep élan qilalaytti” dep tekitleydu.

U yene mundaq deydu: “Méningche, nöwette b d t musapirlar aliy komissariyatining bu kishilerge musapirliq salahiyiti bermeslikke, démokratik hökümetlerning ularni qobul qilmasliqqa héchqandaq sewebi yoq. Pakit shuki, buning özi intayin küchlük bir chaqiriqtur. Bu démokratik döletlerning qanchilik teshkilsiz, shuningdek béyjingning bu kishilerni qayturup kétish gherizining qanchilik küchlük ikenlikini körsetmekte”.

Bu doklatni teyyarlashqa hemkarlashqan teshkilatlardin amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir xanim ziyaritimizni qobul qilip, doklatta otturigha qoyulghan Uyghurlargha munasiwetlik tewsiyeler heqqide chüshenche berdi. Elfidar iltebirning qeyt qilishiche, ular tramp hökümitining Uyghurlarning weziyitini közde tutup, Uyghur siyasiy panahlan'ghuchilirigha alahide mu'amile qilishini telep qilghan. Pirézidént tramp saylam mezgilide amérikaning köchmenler siyasitini özgertip, qanunsiz köchmenlerni tazilaydighanliqi hem chégrani taqaydighanliqini bildürgen idi. U, 20-yanwar wezipige olturghan küni derhal memuriy buyruq chüshürüp, “Amérikaning tughma wetendashliq qanuni” ni ijra qilishni toxtitip, siyasiy panahliq bérishni tonglatqan. Shuningdek qanunsiz köchmenlerni keng kölemde heydep chiqirishqa bashlighan idi. Halbuki, maykél sobolikning yighinda tekitlishiche, nöwette amérika-xitay riqabitining yadrosini téxnologiye riqabiti igiligen bolsimu, emma téxnologiyediki barliq yéngiliqlar kishilik hoquqqa taqashmaqta iken.

Maykél sobolik mundaq deydu: “Amérika-xitay riqabiti heqliq rewishte téxnologiye sahesige nuqtilanmaqta. Elwette, hazirqi bu téxnologiye 21-esirde hel qilghuch  bolmisimu, emma bu washin'gton-béyjing arisidiki keng da'irilik riqabetning merkizi urush meydani bolidu. Buningdin qachqili bolmaydu. Lékin diqqet qilarliq nuqta shuki, bu téxnologiyelik yéngiliqlar her qétim kishilik hoquqqa bérip taqashmaqta”.