Jiri obérfalzér bilen söhbet: “Uyghurlar ümidni yoqatmasliqi lazim!”

Chéx jumhuriyiti kéngesh (yuqiri) palatasining mu'awin re'isi jiri obérfalzér (Jiøí Oberfalzer). 2016-Yili 13-séntebir.

Amérika bilen xitay otturisidiki riqabetning keskinlishishi hemde ikki terep munasiwitining yiriklishishi öz nöwitide yawropaning xitay bilen bolghan munasiwitigimu oxshimighan derijide saye tashlawatqanliqi melum. Emma yawropa baziri zor derijide xitaygha tayinidighan bolghachqa, ularning Uyghurlar mesiliside küchlükrek birer qedem élishi zor ichki we tashqi bésimlargha duch kelmekte. Bu mesile heqqide söz bolghanda chéx jumhuriyiti kéngesh (yuqiri) palatasining mu'awin re'isi jiri obérfalzér (Jiøí Oberfalzer) Buningdiki halqiliq mesililerning biri, xitaydin ayrilip chiqish ikenlikini tekitleydu. Uning qarishiche, nöwette xitay hökümiti dunya miqyasida öz tesirini kéngeytishke urunuwatqanda, kelgüside yawropaning xitaygha béqindi bolup qalmasliqi üchün yawropa döletliri jezmen “Issiqida xitaydin yiraqlishishi” lazim. Bu hal yawropa döletliri üchünmu, Uyghurlar üchünmu oxshashla menpe'etlik ishlardin biri bolup qalghusi.

Muxbir: ziyaritimizni qobul qilghiningizgha köp rehmet! aldi bilen soraydighinim, bügünki pa'aliyette siz xitay bilen bolghan munasiwetni üzüsh heqqide küchlük teshebbusta boldingiz. Némishqa?

Jiri obérfalzér: biz choqum mesilige uning bash nuqtisidin qarishimiz kérek. Yeni bu yerdiki asasliq mesile xitayning erzan bahaliq tawarlirining gherb sodigerlirini özige jelp qilishidur. Ular gherb elliride ishlepchiqirishqa qarighanda xitayda ishlepchiqirilsa erzan'gha toxtaydighan xitayning töwen bahaliq mallirini keng-kölemlik import qilishni talliwaldi. Xitayning bundaq chong kölemlik ishlepchiqirish bilen meshghul bolushi, mahiyette ularning iqtisadi quwwitini ashurdi. Eng axirida biz özimizning iqtisadiy jehette özimizni yéterlik qamdiyalmaydighanlighimiznimu körüp yettuq. Biz nurghun nersilerni ishlepchiqiralmaymiz, chünki biz ularni ishlepchiqirip adetlenmigen. Bizning hazirqi halitimiz shuki, tashqi soda tengpungluqida weziyet xitaygha paydiliq. Xitay dunyaning hemme yéride, bolupmu gherbi yawropa we amérika bilen soda qilip nechche yüz milyard dollar pul tépip, bu pullarni özining dunyaning herqaysi jayliridiki menpe'etlirini qoghdashqa ishletmekte. Ular tebi'iy bayliqlarni, xam eshyalarni, déngiz portlirini, bezide hetta ademlernimu sétiwilishmaqta. Pul we saxta uchur tarqitish arqiliq ular öz tesirini gherb dunyasida, uniwérsitétlarda, parlaméntlarda, hetta zhurnalistlar arisidimu kéngeymekte. Ular soda arqiliq tapqan pullirini özlirining menpe'eti üchün ishlitiwatidu. Ularning meqsiti eng axiri bu dunyani kontrol qilishtur. Men ularning peydinpey shu meqsetni emelge ashuruwatqanliqini jezmleshtürimen. Del shu wejidin biz bularning keynide némiler barliqini yaki qandaq meqset barliqini tonup yétishimiz hem toxtitishimiz kérek. Démekchimenki, biz ejdihaning qorsiqini toyghuzushni toxtitishimiz kérek. Bu méning xitay bilen bolghan alaqini üzüshni teshebbus qilishimdiki addi sewebtur.

Muxbir: chüshendürüshliringizge köp rehmet. Yawropadiki bezi memliketler, mesilen, wén'giriye rehberliri xitayning rehberlirige bekla choqunidu. Gérmaniyege oxshash bezi döletler xitay bilen soda qilish we tijaretlirini kéngeytishke küchewatidu. En'giliye hökümiti yéqinda özining tashqi ishlar wezirini xitay bilen bolidighan alaqisini qaytidin tengshesh üchün béyjinggha ewetti. Mushundaq shara'itta, sizningche yéqin kelgüside yawropaning xitay hakimiyiti bilen bolghan munasiwitini pütünley üzüshi mumkinmu?

Jiri obérfalzér: men buning yéqin kelgüside mumkin bolidighanliqigha ishenmeymen. Lékin bu choqum bolushi kérek, yeni munasiwetni üzüshimiz kérek, bolmisa biz pütün dunya miqyasida xitayning tesir küchi astida yenjilimiz. Ular bizning xojayinimizgha aylinip bizge buyruq chüshüridighan, biz ulargha ita'et qilidighan halgha chüshüp qalimiz. Munazire jeryanida gherb dunyasidimu bir nechche guruppining barliqi bir nechche qétim tilgha élindi. Yeni nurghun nersilerge qiziqip ulardin payda élishni közleydighan siyasiyonlarning barliqi aydinglashti. Mesilen, ular jama'etning özlirini qollishini isteydighanliqi üchün ular jama'et köngül bölidighan we chüshinidighan mesililerge diqqitini merkezleshtüridu. Yene bir guruppa kishiler soda-karxanichilar bolup, bizningkidek erkin jem'iyette sodigerler we karxanichilarning iqtisadi pa'aliyetlirini tosushimiz hemde ularni idrakliq heriket qildurushimiz qiyin'gha toxtaydu. Lékin biz bulargha bir amal tépishimiz kérek. Bilishimche, amérikada mejburiy emgek bilen ishlepchiqirilghan tawarlarni cheklesh qanuni maqullandi. Méningche, bizmu mushu yolni tutushimiz kérek.

Muxbir: sizning dewatqiningiz “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” mu?

Jiri obérfalzér: shundaq, mejburiy emgek xitayning erzan tawarlarni ishlepchiqirishigha yardem qilidu. Bu kishilerning teqdirige ziyanliq hemde ularning arzusigha muxalip bolghan qilmishtur.

Muxbir: yéqindin buyan biz chéx jumhuriyiti siyasiyonlirining teywen musteqilliqi we Uyghurlarni qollawatqanliqigha diqqet qilduq. Ularning bu jehettiki izchilliqi küchlük. Nurghun döletlerge sélishturghanda, chéx jumhuriyitining iqtisad we herbiy küch jehettin ottura hal bolushigha qarimay, mushundaq meydan tutushi heqiqeten kishini tesirlendüridu. Shunga kishining munu so'alni sorighusi kélidu, yeni chéx jumhuriyitidiki siyasiyonlar we xelqidiki bu jasaretning kélish menbesi némidur?

Jiri obérfalzér: men bu xil haletni ebediy dawamlishidu, dep éytalmaymen, chünki siyaset özgirip turidu. Oxshimighan siyasiy organlar oxshimighan waqitta döletni idare qilidu. Biraq nöwettiki siyasiy sehnimizde démokratiye we kishilik hoquqni himaye qilidighan kishiler körünerlik derijide gewdilik, biz bu jehette teleylik dep oylaymen. Chéx jumhuriyiti xelqimu sowét hakimiyitidin kiyin musteqilliqqa érishken bashqa dölet xelqlirige oxshash öz hayatining kérimlinning hökümranliqi astida qandaq bolghanliqini esliridin chiqirishqini yoq. Shunga tashqi küchlerning quligha aylinip qélish yaki ularning tutqunigha aylinip qélish ademni ümidsizlenduridighan ishtur. Kommunistik hakimiyet aghdurulghandin kiyin, bizning tunji qétim démokratik yosunda saylan'ghan rehbirimizning waslaw xawél (Václav Havel) bolushi, bizning teliyimizdur. Hörlük we kishilik hoquq üchün, shuningdek dunyaning bashqa yerliridiki éziliwatqan xelqler üchün küresh qilish uning siyasiy meydani bolghan.

Muxbir: rehmet. Uyghur xelqi waslaw xawélni söyidu. Uning iradisi, insanperwerliki we jasaritige qayil. Sizge yene bir qétim rehmet. Nöwette dunyada Uyghurlarning mesilisige bérilgen diqqetni buningdin besh yil awwalqi weziyetke sélishtursaq, bu diqqetning suslap kétiwatqanliqini körüwatimiz. Yene kélip nurghun siyasiyonlar, közetküchiler we kishilik hoquq teshkilatliri xitaylarning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi téxi toxtighini yoq, déyishiwatqanliqi melum. Bu mesilini qaytidin küntertipke ekélishning birer usuli barmu? mesilen, yawropa parlaménti buningdin besh yil ilgiri xitayning siyasitini eyiblep qararname maqullighan. Bir nechche hepte ilgiri yene mushundaqraq mezmunda bir qararname maqullidi. Biz yawropa parlaméntining buningdin bashqa birer emeliy heriket qilghinini körmiduq. Sizningche, bu mesilini yawropa parlaméntida qaytidin küntertipke élip, yawropa döletlirining Uyghurlarni téximu küchlük qollishini qolgha keltürgili bolamdu?

Jiri obérfalzér: bu mesile yeni Uyghurlar mesilisi heqqidiki tonushni qandaq östürüsh we bu küreshning qedimini qandaq maslashturush mesilisi bügünki munaziridiki muhim mesilining biri boldi. Men ammiwi munasiwet mutexessisi emes, shunga ammiwi alaqe we dangliq ijtima'iy taratqu wasitiliridin qandaq paydilinish heqqide bek köp chüshenchem yoq. Lékin yuqiridiki meqset üchün xizmet qilidighan herqandaq wasitini qarshi alimiz. Qandaqla bolmisun, biz gherb elliri arisidiki birlikni chiqish qilishimiz kérek. Undaq qilmisaq biz yalghuz qalimiz. Gerche bügünkidek yighinlarda bir yerge kelginimiz bilen emeliyette herqaysi ellerning parlaméntliri arisida chongqur hemkarliq yoq. Siz tilgha ilip ötkiningizdek, yawropa parlaméntidiki qararlarni chiqarghandimu bezi döletlerning piyizi pishmaydighan ishlarmu bolghan. Men heqiqeten birawlarning bir yerge kélip ish qilish hemde bashqilargha yardem qilishning sépige qétilish yollirini tépip chiqishini arzu qilimen. Bu heqiqeten qiziqarliq bir ish, melum menidin éytqanda bu bir xil özini idare qilish mesilisidur. Chünki dölet ichidiki bazarda oxshimighan saheler mewjut, bularning ichide tashqi soda mesilisi intayin ünümlüktur. Hazirqi ehwalni közde tutqanda, xitay özining tashqi sodidiki ornini hem uningdin kiridighan kirimni yoqitip qoyuwatqanliqini hés qilsa, bu xil halet xitayni nöwettiki yürgüzüwatqan qilmishini özgertishke mejburlaydu.

Muxbir: axirida shuni soriwalsam, biz söhbitimizde irqiy qirghinchiliqning dawamlishiwatqinini, emma uninggha qaritilghan diqqetning töwenlewatqanliqini dep öttuq. Xitay hazir barliq wasitilerdin, jümlidin axbarat we hökümet emeldarlirining aghzidin paydilinip özining Uyghur rayonida ötküzgen irqiy qirghinchiliq jinayetlirini inkar qiliwatidu. Bu xildiki qabahetlik ré'alliq Uyghur jama'itige ümidsizlik élip kéliwatidu. Bundaq ehwaldiki Uyghur xelqige sizning deydighan yürek sözliringiz barmu?

Jiri obérfalzér: ümidni yoqatmanglar. 1989-Yili 19-noyabirdin kem dégende üch hepte burun, chéx jumhuriyitimizde siyasiy ehwalning özgiridighanliqigha qarita héchqandaq ishenchimiz yoq idi. Lékin üch heptidin kiyin biz ghayet zor özgirishke shahit bolduq. Elwette, u chaghda bezi xelq'ara muhitning tesiri bar idi. Ishlar öz eynen tekrarlanmasliqi mumkin, emma adaletsizlik menggü put tirep turalmaydu, bezide uzun'gha sozulup kétidu. Shunga ümidni yoqatmanglar. Chünki insan iradisi yéngilmestur.

Muxbir: rehmet qimmetlik sözliringizge, rehmet qimmetlik waqtingizgha!