Тәйвәнлик саяһәтчи абу билән қәшқәр һәққидә сөһбәт (2)

2020-Йили 5-январ күни ютуб қанилида абу тәхәллусидики тәйвәнлик хитай саяһәтчиниң қәшқәр һәққидики 20 минутлуқ син филими тарқилип, твиттер, фәйсбок қатарлиқ иҗтимаий алақә мунбәрлиридә җиддий муназирә қозғиған вә хәлқара таратқуларда елан қилинғаниди.

20 Минутлуқ бу филимда тәйвәнлик саяһәтчи абу қәшқәрниң мәшһур саяһәт мәркәзлиридин бири болған козичияр беши мәһәллилириниң илгирики аватлиқини йоқитип, дәрвазилириға қулуп селинған, кочилирида адәм қалмиған бир һаләткә чүшүп қалғанлиқини көрсәткән. У филимда йәнә чүшәндүрүш берип, хәлқара таратқуларда көпләп бериливатқан уйғурларниң лагерларға қамилиши тоғрилиқ хәвәрләрниң өзиниң икки айлиқ уйғур дияри саяһитидә көргән әмәлийитидә бирму-бир испатланғанлиқини билдүргәниди.

Биз издиниш арқилиқ 21-май күни тәйвәнлик саяһәтчи абу билән униң қәшқәр саяһити һәққидә сөһбәт өткүзүш пурситигә ериштуқ.

Диалог шәклидә елип берилған сөһбитимизниң алдинқи қисмида, абу өзиниң 2019-йили қурбан һейт мәзгилидә қәшқәрдә турған 20 күн ичидә өзи көргән әһвалларни баян қилип, бу қисқиғина саяһәтниң униң һаятида уйғурлар вә бу юрт һәққидә өчмәс хатириләрни қалдурғанлиқини билдүргәниди.

Сөһбитимизниң кейинки қисмида тәйвәнлик саяһәтчи абу йәнә адәмсиз қалған козичияр мәһәллисидики уйғурларниң нәгә кәткәнлики һәққидә издәнгәнлики вә қәшқәр кочилирида өз көзи билән көргән әһваллар һәққидә тохталди.

У баянида коча доқмушлири вә сода сарайлирида уйғурларға қаритилған қатму-қат назарәт тәкшүрүшләрниң күчлүклүки, кочиларда сақчиларниң йол тосуп уйғурларни тәкшүрүшиниң адәттики әһвал икәнликини, һәр бир уйғурниң сомкилири ахтурулуп қаттиқ сорақ қилишларға дуч келидиғанлиқини билдүрди.

Абу мундақ деди: “һәммә йәрдә уйғурлар тәкшүрүлидикән, тәкшүрүш тәртиплири қелиплашқан икән, сақчилар уларни җиддий вә қаттиқ сорақ қилип тәкшүридикән”.

Әмма абу хитайларниң болса рәсмийәт үчүнла тәкшүрүлидиғанлиқини баян қилип, “әмма хитайлар тәкшүрүштин өткәндә рәсмийәт аддий икән, адәм санинила сораш биләнла чәклинидикән. Һәтта бу тәкшүрүш маңа хитайларни қоғдаватқандәк туйғу бәрди. Бу хил әһвалларни көп учраттим”, деди.

Тәйвәнлик саяһәтчи абуниң билдүрүшичә, у қәшқәр кочилиридики сақчиларниң броневик қатарлиқлар арқилиқ кочиларни чарлап тәкшүрүш елип бериватқан мәнзирисини һәр күни дегүдәк учратқан. У баянида кочиларда асасән хитайларниң кезип йүргәнликини билдүрүп, яш вә оттура яшлиқ уйғур әрлирини асасән учратмиғанлиқини, өзи көргән уйғур әрлириниң асасән яшанғанлар икәнликини әскәртип өтти.

Абу әпәнди уйғурлардин бу хил қаттиқ тәкшүрүшкә болған инкасини сориғанда уйғурларниң униңға бәргән җаваби һәққидә тохтилип: “һим, мениңчә улар контроллуқ астиға елинип, кочиға чиқмаслиққа мәҗбурланған болса керәк. Бу һөкүмәтниң аз санлиқ милләт кишилирини сиртқа чиқармаслиқ үчүн алған тәдбири болса керәк, .” дәп җаваб бәрди.

Абу әпәнди йәнә хитай һөкүмәт тәшвиқатидики “аммиға қулайлиқ сақчи понкити” дәп тәшвиқ қилиниватқан доқмуш-доқмушларға җайлашқан сақчи қаравулханилири һәққидиму тохталди.

Униң билдүрүшичә, бу хил сақчи қаравулханилири қәшқәр кочилирида һәр бир доқмушта бар болуп, у, бу хил сақчи понкитлири қәшқәрдики пуқралар нәзиридә омумлишип кәткән вә уларда һечқандақ алаһидә туйғу бәрмәйдиғанлиқини һес қилған.

Тәйвәнлик саяһәтчи абуниң билдүрүшичә, у қәшқәрдә өзи учратқан уйғурлардин уларниң қәшқәрдики йиғивелиш лагерлириға елип кетилгән туғқанлириниң әһвалини, уларниң қайси лагерға қамалғанлиқи қатарлиқ әһвалларни сориған. Әмма бу һәқтә ениқ җавабқа еришәлмигән.

Абу өзиниң қәшқәр кочилирини кезип лагерларниң орнини издәш җәряни һәққидә тохтилип, гәрчә “тәрбийәләш мәркизи” дегәндәк вивискилар йезилған орунларни учратмиған болсиму, әмма тикәнлик сим тосуқлар билән қоршалған мәктәп вә дохтурханиларни көргәнликини билдүрди.

Абудин хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарита йүргүзгән қаттиқ тәдбирлиригә қарита қәшқәрдики хитай көчмәнлириниң қандақ позитсийәмдә икәнликини соридуқ.

Абу буниңға җаваб берип, қәшқәрдики хитайларниң һөкүмәтниң уйғурларға қаратқан қаттиқ назарәт тәдбирлиригә қоллаш вә һимайә қилиш позитсийәсини ипадилигәнликини билдүрди.

Абу мундақ деди: “шундақ, мән қәшқәрдики хитайлардин һөкүмәтниң бу хил қаттиқ тәдбирлиригә болған инкасини соридим. Улар бу чариниң наһайити яхши икәнликини билдүрүшти. Улар маңа һазир шинҗаң интайин тинч вә бихәтәр, бу тәдбирләр дөләтниң бирликини вә пүтүнлүкини қоғдашқа пайдилиқ дәп җаваб беришти. Мән уларниң җавабидин уйғурларниң әһвалидин техиму әнсиридим”.

Зияритимиз ахирида тәйвәнлик саяһәтчи абу қәшқәрдә көргән мәнзирә һәққидики тәсиратини баян қилип, бу хил қатму-қат назарәт вә тәкшүрүш омумлашқан қәшқәрниң униңға қорқунч туйғуси бәргәнликини, әмма өзиниң қәшқәрдә яшаватқан уйғурларға пәқәт һесдашлиқини ипадиләш биләнла купайиләнгәнликини билдүрди. Униң билдүрүшичә у шу сәвәбтин қайтип кәлгәндин кейин техиму җиқ кишиләрни уйғурлар учраватқан зулумдин хәвәрдар қилиш үчүн, ютуп ториға 20 минутлуқ ашу филимни йоллиған икән. У йәнә өзиниң бу филим сәвәблик қәшқәргә һәтта уйғур райониға қайта саяһәткә бериш йолиниң пүтүнләй үзүлгәнликини билдүрди.

Юқириқи аваз улинишидин сөһбәтниң тәпсилатини аңлайсиләр.