Amérika hökümiti Uyghurlargha qandaq yardem qilalaydu?

Bu yil 28-iyul, amérikaning dangliq taratquliridin biri bolghan woks médiyasi (VOXMEDIA) da “Amérikaning Uyghurlargha yardem qilishining besh qedem basquchi” namliq bir maqale élan qilin'ghan bolup, uninggha yene “Uyghur krizisigha köngül bölüshning wijdaniy texirsizliki” namliq 47 minutluq podkest ilawe qilin'ghan.

Maqalide mundaq déyilgen: “Xitay bir qanche yildin béri Uyghur musulmanlirini sistémiliq halda basturuwatidu. Milyonlighan Uyghurlar ‛qayta terbiyilesh merkizi‚ ge qamaldi. U yerde ular ten jazasi, jinsiy xorluq, ayallarni tughmas qiliwétish, balilarni ata-anisidin ayriwétish, ménge yuyush qatarliq jinayetlerni dawamlashturup keldi. Tramp hökümiti hazirdin bashlap ularni toxtitishqa atlinishi kérek.”

Maqalide körsitilishiche, amérika prézidénti donald tramp “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” gha imza qoyghandin kéyin, Uyghur diyarida kishilik hoquqni depsende qilghuchi shexslerge we shirketlerge jaza yürgüzülgen bolsimu, köpligen pa'aliyetchiler we közetküchilerning qarishiche, xitaygha bésim ishlitishte bular téxi yéterlik emesken. Amérika Uyghurlar mesiliside xitaygha yéterlik bésim qilish üchün töwendiki besh qedem basquchini bésishi kérek iken.

Birinchidin, xelq'ara bilen birliship, Uyghurlargha yardem qilish. Amérika xelq'aradiki ittipaqdashliri bilen hemkarliship, Uyghurlar mesiliside xitaygha diplomatiye we iqtisad jehettin bésim qilishi kérek iken. Közetküchilerning qarishiche, firansiye, gérmaniye qatarliq yawropa elliri we yaponiye qatarliq asiya elliri bu ittipaqqa choqum kiridiken. Amérika bu birlik sepning aldida mangidiken, qalghan döletler xitay bilen biwasite toqunushmay, amérikaning arqisida turup qollap bersila bolidiken.

Ikkinchidin, xitayning iqtisadigha éghir zerbe bérish arqiliq uni yaman niyitidin yandurush. Siyasetchilerning qarishiche, heddidin ashqan xitayning peylini yanduridighan muhim tedbirdin biri uning iqtisadigha zerbe bérish, shundaqla bu iqtisadtin yardem alidighan xeterlik téxnikilirini cheklesh iken. Uyghurlarni qul ishchi qilip ishlitishni tosush, xitayning Uyghurlarni keng kölemlik nazaret qilishi we basturushigha qulayliq yaritidighan téxniklarni cheklesh, Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilishqa chétishliq xitay emeldarlirini dawamliq jazalash, xitayning 2022-yilliq qishliq olimpék musabiqisi ötküzüshige qarshi turush qatarliq chare-tedbirlermu xitayning iqtisadigha zerbe bérish rolini oynaydiken.

Amérikada turushluq pa'aliyetchi ilshat hesen ependi bu heqte toxtilip, “Amérika gherb elliri bilen birliship, xitaygha iqtisadiy jehettin ejellik zerbe bérishi kérek,” dédi.

Ilshat hesen ependining qarishiche, amérika bashchiliqidiki xelq'ara jem'iyetning xitayning 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisini ötküzüshige birlikte qarshi turup, uni emeldin qaldurushi we bu tedbirni bu yilning axirighiche emelge ashurushi nahayiti muhim iken.

Üchinchidin, amérika qolgha chüshürgen axbaratlar arqiliq xitayning namini sésitish. Közetküchilerning qarishiche, xitay Uyghurlargha qarshi bundaq qebih heriketlerni chet rayonda, kishilerning közidin yiraq yerde élip barghachqa meqsitige yételigen؛ 2017-yiligha kelgende andin bu qorqunchluq jinayet ashkarilinip, xitaygha bolghan bésim küchiyishke bashlighan. Amérika özining qolidiki axbarat we bashqa doklatlarni üzlüksiz élan qilish arqiliq Uyghur élidiki jinayetning neqeder qebih we qabahetlik ikenlikini ashkarilap, dunya jama'etchilikining bu mesilige bolghan diqqitini jelp qilip turushi kérek iken. Amérika xadimliri xitayda qarshi élinmighachqa bu heqtiki axbaratlarni toplash nahayiti tes bolsimu, amérika bir amal qollinip bu mesilini hel qilalaydiken. Hökümet arqiliq xitayning namini sésitish tedbiri smwol xaraktérlik ish emes, belki xitaygha bésim ishlitishni nishan qilidighan heriket iken.

Tötinchidin, birleshken döletler teshkilatida xitaygha qarshi turush. Amérika prézidénti donald tirampning tashqi siyasiti boyiche bolghanda, amérika birleshken döletler teshkilatidiki ishlargha mumkinqeder azraq qatnishishi kérek. Siyasetchilerning qarishiche, amérika eger xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan qirghinchiliqini tosup qalimen dése donald trampning bu siyasitini özgertishi kérek iken. Xitay b d t xewpsizlik kéngishidiki da'imiy eza besh döletning biri, yene kélip, xitayning bir wekili b d t kishilik hoquq kéngishide wezipige teyinlen'gen. Eger amérika b d t gha qaytip kélip, xitayning b d t ni xitay üchün gep qilidighan bir organ qiliwélishigha qarshi turmisa, b d t arqiliq xitaygha bésim qilalmaydiken.

Ilshat hesen ependining bildürüshiche, amérika gerche b d t kishilik hoquq kéngishi we dunya sehiye teshkilatidin chiqip ketken bilen, bashqa organlirida yenila öz rolini jari qilduruwatqan bolup, b d t da Uyghurlar mesilisi toghriliq yighin chaqirish, gherb ellirigila emes, ereb-islam ellirigimu Uyghurlar toghruluq heq terepte turushqa heydekchilik qilish imkaniyetlirige ige iken.

Kanadada turushluq pa'aliyetchi memet toxti ependi yuqiriqi tedbirlerning hemmisining muhimliqini, emma hazir Uyghurlargha yürgüzülüwatqan jinayetning irqiy qirghinchiliq jinayiti ikenlikini resmiy békitishning eng muhimliqini otturigha qoyup: “Awwal yan'ghinni öchürüsh, yeni irqiy qirghinchiliqni toxtitish, qalghan tedbirlernimu qollinip, ashu meqset üchün xizmet qildurush kérek,” dédi.

Ilshat hesen ependimu, amérika eger Uyghurlargha yardem qilimen dése Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitini toxtitish üchün derhal heriketke ötüsh lazimliqini bildürdi.

Beshinchidin, Uyghurlar we ularning teshkilatlirigha mumkinqeder biwasite yardem bérish. Mutexessislerning qarishiche, amérika xitayni jazalash üchün Uyghurlar némige éhtiyajliq bolsa shuninggha yardem berse bolidiken. Buning üchün eng yaxshi yardem usuli amérikadin panahliq tiligen Uyghurlargha panahliq bérip, ularning bu dölette yéngi hayatini bashlishigha we xatirjem yashishigha imkaniyet yaritip bérish iken. Buningdin bashqa, amérika yene chet eldiki Uyghur teshkilatlirini iqtisadiy jehettin qollash, chet eldiki Uyghurlar bilen amérika emeldarlirining munasiwitini kücheytish arqiliq téximu köp yardemlerni qilalaydiken.

Memet toxti ependi amérikaning Uyghurlargha panahliq bérish ishida körülgen mesililerni tilgha aldi hemde bu ishta Uyghur teshkilatliri bilen amérika hökümitining, amérika hökümiti bilen amérika edliye organlirining zich alaqe baghlishi kéreklikini otturigha qoydi.

Mutexessislerning bildürüshiche, yuqiriqi besh tedbir, yeni besh qedem basquchining hemmisini birla waqitta qollinish kérek, shundaq qilghandila xitaygha dunya jama'etchilikining bu ishni mundaqla ötküzüwetmeydighanliqini bildürgili bolidu hemde xitaymu bu qétimliq xelq'ara herikettin özini qachuralmaydu. Bu tirishchanliqlar meghlup bolushimu mumkin, emma bu besh qedemning her birini estayidil izchillashturghanda xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqini tosup qélish mumkin.