Уйғур дияриниң өтмүши вә һазирқи сиясий вәзийәт темисида муһакимә йиғини өткүзүлди

Вашингтон шәһиридики әң чоң ақиллар мәркизи болған брокиң институтида 16-январ күни өткүзүлгән «шинҗаңға нәзәр: өтмүш, һазир вә кәлгүси» темисидики муһакимә йиғинини уйғур диярида барғансери кеңийиватқан, шундақла уйғурлар баш нишан болуватқан сиясий һәркәт тоғрисидики бир қетимлиқ очуқ музакирә, дейиш мумкин.

Мәзкур мәркәзниң рәиси җон әлленниң сөзлиридиму бу нуқта алаһидә гәвдилиниду. У нөвәттики әһвалниң хитайчә алаһидиликкә игә һакиммутләқлиқ барғансери рошән түс еливатқанда хәлқара пикир дунясида хитайниң уйғурларға қолланған тәдбирлирини қоллаш яки уни әйибләш мәзмунида иккигә бөлүнгәнликини әслитиш билән башлиди. Шундақла йеқинда ашкара болған һәмдә лагерларға мунасивәтлик төт йүз нәччә бәтлик мәхпий һөҗҗәтниң ашкарилиниши билән хитайдики лагерларниң һәқиқи әһвалиниң дуняға айдиң болғанлиқини, шундақ туруқлуқ хитай һөкүмитиниң йәнила өзлириниң «әсәбийлик вә терорлуққа қарши күрәш қиливатқанлиқи» һәққидә вәзханлиқ қиливатқанлиқини, әмдиликтә болса нөвәттики сода урушиниң биринчи басқучиға мунасивәтлик әһвалниң оттуриға чиқиши билән бу һәқтики муһакиминиң пәскойға чүшүп қалғанлиқини сөзләп келип, бу мәсилә һәққидә һәрқайси мутәхәссисләрниң пикрини аңлап беқишқә дәвәт қилди.

Бу қетимқи муһакимә йиғиниң риясәтчиси, брукиң институти қармиқидики чәтәл сиясити мәркизиниң директори раян хас алди билән сөз алди. У нөвәттики уйғур дияриниң омумий әһвалини бирәр қур әсләп өткәндин кейин, алди билән җорҗи тавн университетиниң профессори, уйғур тарихи һәққидики көплигән әсәрлири нәшир қилинған тарихшунас җеймис милвардқа соал қоюп, нөвәттики сиясий вәзийәт билән хитайдики чиң сулалиси идарә қилған мәзгилләр (1884-1912) ни қандақ бағлаш мумкинликини сориди.

Җим милвард буниңға қарита сөз қилип, буниңда зор пәрқләрниң барлиқини, әмма контроллуқтин ибарәт мәркизий идийәниң өзгәрмигәнликини алаһидә тәкитлиди. «Шинҗаң әмилийәттә оттура асияниң бир қисми. Чиң сулалиси бу районни дәсләпки қәдәмдә бойсундурған мәзгилләрдә худдий моңғул империйиси дәвридикигә охшаш көп хил мәдәнийәтләр вә динларниң мәвҗутлуқиға йол қойди. Җүмлидин йәрлик мәдәнийәт өз әйни сақлап қелинди. Ундақ болмиғанда чиң империйиси бунчә кәң районни контрол қилип кетәлмәйтти. Әмма бу һал 1911-йилидики шинхәй инқилавидин кейинки тарихта өзгиришкә башлиди. Бу җәрянда алди билән ташқи моңғулийә вә тибәт хитайниң контроллуқидин чиқип кәтти. Арқидинла шималий шинҗаң районида мустәқил болған шәрқий түркистан җумһурийити қурулди. Әмма ялта йиғинидин кейин бу районниң ахирқи тәқдири пичилди. Шуниңдин кейинки шинҗаңда аптономийә җакарланди, әмма бу пәқәт қәғәз йүзидила болди. Бу хилдики мәлум милләтни етирап қилған миллий чүшәнчә совет иттипақидикигә охшаш чоң милләт шовинизиминиң қурбани болуп кәтти. Бу һал тәрәққи қилип дуня миқясидики терорлуққа қарши туруш һәркити юқури долқунға көтүрүлгәндә хитайға йеңи пурсәт яритип бәрди. Ши җинпиң үрүмчигә зиярәткә кәлгәндә пойез истансисида бомба партлаш вәқәсиниң көрүлүши хитайниң бу һәқтики тәдбирлириниң көзлигән үнүмгә йетәлмигәнликини көрсәтти. Шуниң билән һазир биз көрүватқан, шинҗаң тарихида задила көрүлүп бақмиған бир пүтүн милләтни нишан қилиштәк бастуруш оттуриға чиқиватиду. Йәнә келип юқури пән-техника буниңға һәмдәм болуватиду.»

Сөз қилғучиларниң бири, миссури университетиниң профессори шена честнат болса хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан тәдбирлирини омумий җәһәттин қариғанда буниң һазир «алдини елиш» модели шәклидә меңиватқанлиқини алаһидә тәкитлиди. У бу һәқтә сөзләп келип хитайниң «ташқи дунядики һадисиләр ички қисимдики уйғурларни башқичә йолларға риғбәтләндүриду» дәп қараватқанлиқини шәрһилиди.

«Ши җинпиң һазир пүтүн күчи билән ички бихәтәрликни орнитишқа зеһин қоюватиду. Хитай бу җәһәттә көп ишларни қилған. Мәсилән қарайдиған болсақ илгири хитай һөкүмитиниң сақчилири йүз бәргән җинайәтләрни бир яқлиқ қилған болса һазир улар шинҗаңдики уйғурларға қарита алдини елиш характеридә чарә көрүватиду. Йәнә келип бу хил алдини елиш колликтип бойичә иҗра қилиниватиду. Хитай һөкүмити ейтиватқан бир қисим уйғурларниң шәрқий җәнубий асия арқилиқ түркийәгә, андин у җайдин сүрийәгә барғанлиқи раст болсиму әмма бу уйғурлардин һечкимму хитай тәвәсигә қайтип бирәр зорлуқ вәқәси садир қилғини йоқ. Шундақ болсиму хитай һөкүмити һазир пүткүл уйғур миллитини нишан қиливатиду.»

Йиғиндики мутәхәссисләр бирдәк қоллайдиған йәнә бир пикир нөвәттә хитайдики һакимийәт системисиниң һәрқачан кишиләрниң немә ойлаватқанлиқини билишкә бәкму қизиқидиғанлиқи болди. Буниңда диктатора һакимийәтни һәммидинму бәкрәк қизиқтуридиғини хәлқ аммисиниң көңлидә һакимийәт алмаштуруш арзусиниң бар-йоқлуқи, буниң көлими вә дәриҗисиниң қандақ сәвийидә икәнлики техиму муһим икән. Брукиң институтиниң хадими крис месерол мәхсус мушу һәқтә издинип келиватқан болуп, бу хил хаһишниң һазир уйғур диярида башқичә шәкил еливатқанлиқини әслитип өтти.

«Шинҗаңда һазир рәқәмләшкән назарәт омумлишип болди. Диктатора һакимийәт буни һазирчә мәсилини һәл қилиштики биринчи қәдәм, дәп қарайду. Чүнки уларниң нәзәридә ‹мәсилә' ни оттуриға қоюш еһтимали болған инсанларни көздин йоқитивәтсила мәсилини һәл қилишниң усули һәл болған болиду. Әмдиликтә болса бу хил механизим хитайниң иқтисадий ярдими билән дуняға кеңийишкә йүзлиниватиду. Шуңа биз униң ақивитини сәл чағлимаслиқимиз лазим. Йәнә келип һазирқи әқлий телефонниң омумлишиши, компютер вә телефонларни бағлап туридиған булут техникисиниң тәрәққияти, машиниларниң ярдими билән кишиләрниң авази вә чирайини тонуш техникаси дегән мушу үч амил һазир хитай һөкүмитини зор қолайлиқ билән тәмин әтмәктә. Йәнә келип шинҗаңдики чирай тонуш техникасиниң уйғурлар билән хитайларни пәрқләндүрүш иқтидари һәмдә буниң тоғрилиқ дәриҗиси наһайити юқури болмақта. Әмди буниң дуняға кеңийиватқанлиқини раврус ойлишидиған бир пәйт йетип келиватиду.»

Муһакимә йиғинида «кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати» хитай бөлүминиң директори софи ричардсон ханим өткән он йил ичидә уйғурларниң кишилик һоқуқ җәһәттики әһвалида көрүлүватқан өзгиришләрни әсләп өтти. У нуқтилиқ қилип дәсләпки вақитларда иҗра қилинишқа башлиған уйғурларниң әркин йөткилишини чәкләш бәлгилимилириниң һазир чәтәлләрдики уйғурларни қайтуруп келишкә кеңийиватқанлиқи, һазир болса уйғурларниң барлиқ һәркәтлириниң 24 саәтлик назарәттә икәнликини сөзләп келип , нөвәттә лагер тешидикиләрниң әһвалини яхши, дәп қарашниң пүтүнләй хата икәнликини йәнә бир қетим әскәртти.

Йиғиндин кейин кишиләр бәс-бәстә соал сориди. Йиғин залиға патмай қалған адәмләр һәмдә  соал сорашқа аҗритилған вақит бәлгилимидин ешип кәткән болсиму кишиләрниң соал сораштин тохтимаслиқи уйғур дияридики вәзийәткә болған қизиқишиниң бәкла юқирилиқидин дерәк бәрмәктә иди.

Буни бесиш арқилиқ, пикриңизни йезиң

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар