Қасим абдуреһим: үрүмчидики сабиқ хизмәтдашлиримниң тутулуши һәргизму тасадипийлиқ әмәс
2024.06.07

Хитай һөкүмитиниң муһаҗирәттики уйғурларға болупму униң уйғур дияридики ирқи қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтлирини ашкарилиғучи уйғур мухбирларға қаратқан үч елиш вә чегра һалқиған бастуруши давам қилмақта. Хитайниң америкадики уйғур мухбирларға қаратқан бу хил бастурушиниң йәнә бир испати оттуриға чиқти.
Хитай һөкүмити үрүмчидики җәмий 5 нәпәр яш уйғур зиялийни, америка авази радийосиниң уйғур мухбири вә уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәтләрни ашкарилап келиватқан қасим абдуреһим билән болған бағлиниши сәвәблик 7 йиллиқ қамаққа һөкүм қилған.
Америка авази радийосиниң 5-июн бу һәқтә тарқатқан хәвиридә көрситишичә, мәзкур радийониң мухбири қасим абдуреһим билән тонушлуқи сәвәбидин кесилгән миркамил әхмәт, сәмәт абабәкри, абдуқадир рози, мәхмут абдуқәйюм вә әкбәр осман қатарлиқлар әслидә қасим абдуреһим илгири үрүмчидә қурған “атлан тил мәктипи” ниң хизмәтчилири болуп, уларниң һәр бириниң кәм дегәндә йәттә йиллиқтин қамақ җазасиға һөкүм қилинғанлиқи мәлум.
Хәвәргә қариғанда, бу йил 5-айда қасим абдуреһимниң әһвални яхши билидиған кишиләрдин алған ишәнчлик учурлириға қариғанда, хитай даирилири бу бәш нәпәр уйғурни “қасим тәрипидин дуня уйғур қурултийиға әзалиққа қобул қилинған” дегән җинайәт билән әйиблигәникән.
Һалбуки бу һөкүмниң қачан елан қилинғанлиқи ениқ әмәс, чүнки хитай һөкүмити бу хил учурларни интайин мәхпий тутуп кәлмәктә, һәтта бәзи тутқунларни аилә-тавабиатлирини қатнаштурмай йошурун сотлап, һөкүм елан қилип келиватқанлиқи ашкарилинип кәлмәктә.
Һазирму америка авазиниң мухбири болған қасим абдуреһим радийомизниң зияритини қобул қилип, хитай һөкүмити тәрипидин тутқун қилинип 7 йиллиқтин кесилгән сабиқ хизмәтдашлири вә достлириниң мәйли сиясий яки иқтисадий җәһәттин болсун һечқандақ җинайәт садир қилип бақмиғанлиқи, уларниң бигунаһ һалда тутуп вә кесилгәнликини, уларниң гунаһиниң пәқәт өзи билән илгири хизмәтдашлиқ вә яки тонушлуқи болғанлиқи икәнликини билдүрди. У, “улар дәрһал қоюп берилиши керәк” дәп тәкитлиди.
Қасим абдуреһимниң радийомизға билдүрүшичә, униңға кәлгән ишәнчлик учур вә испатлиқ мәлуматларға қариғанда, униң бу сабиқ хизмәтдашлири 2021-йилниң 4- вә 5-айлирида тутқун қилинған. Бу мәзгил қасимниң америка авазида ишләватқиниға икки йилдин ашқан, әмма өзиниң һәқиқий исми билән әмәс бәлки “асим қәшқәрийәлик” дегән қәләм исми билән хизмәт қиливатқан вақти икән. У 2017-йили 5-айниң ахири үрүмчидин айрилип америкаға кәлгәндин буян сабиқ хизмәтдашлири билән алақә қилип бақмиғанлиқини, шундақ болушиға қаримай уларниң өзи билән болған тонушлуқи сәвәблик бастурушқа учришини, хитайниң уйғур зиялийларға қаратқан бастурушиниң һелиһәм давамлишиватқанлиқиниң испати, шундақла йәнә бу сүргүндики уйғур журналистларға қаратқан, үч елиш һәрикитиниң давами икәнликини билдүрди.
Қасим абдуреһимниң ейтишичә, униң дуня уйғур қурултийи билән болған алақиси, пәқәт униң америка авазиниң мухбири сүпитидә зиярәт қилиш биләнла чәклинидикән. У шундақла хитай һөкүмитиниң өзи вә 7 йилдин кесилгән бу сабиқ хизмәтдашлирини дуня уйғур қурултийиға бағлишини пүтүнләй асассиз төһмәт деди.
Дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси зумрәтай әркин радийомиз зияритини қобул қилип, охшашла қасим әпәндиниң вә униң тутулған сабиқ хизмәтдашлириниң дуня уйғур қурултийи билән һечқандақ мунасивити йоқ икәнликини, бу пәқәт хитай һөкүмитиниң сүргүндики уйғурларға қаратқан чегра һалқиған бастурушиниң йәнә бир мисали икәнликини шәрһлиди.
Америка авази радийосида (VOA) да тарқитилған хәвәрдә: “қасим уйғур кишилик һоқуқ мәсилисини қәрәллик хәвәр қилиду. У илгирики хизмәтдашлири униң билән шинҗаңниң пайтәхти үрүмчидә қурған тил мәктипидә униң билән биллә ишлигәнлики, униң билән болған мунасивити сәвәбидин нишан қилинғанлиқиға ишиниду” дәп язған. Уларниң ениқлима беришичә, қасим хитай һөкүмитиниң қаттиқ назарити вә бастурушидин қечип 2017-йили-10 айда америкаға кәлгән. У 2019-йили америка авази үчүн хизмәт қилишқа башлиған.
Әмма америка авази радийоси, бизниң қасим абдуреһимға хитай тәрипидин кәлгән бу бесим вә униң сабиқ хизмәтдашлири учриған адаләтсизлик һәққидә сориған соаллиримизға җаваб беришни рәт қилди.
Қасим 5 нәпәр сабиқ хизмәтдашлириниң тутулушиниң тасадипийлиқ әмәсликини оттуриға қойди.
Униң ейтишичә, уларниң тутулушиниң алдида йәни 2021-йилиниң алдинқи йеримида хитай бихәтәрлик тармақлири униң үрүмчидики бир тонушини васитә қилип туруп, өзини улар билән һәмкарлишишқа мақул кәлтүрүшкә урунғаникән. Қасим абдуреһим уларниң тәклипини қәтий һалда рәт қилғандин кейин, бу бәш нәпәр сабиқ хизмәтдашлириниң тутулғанлиқ хәвири кәлгән. Әмма айдиңлашмиғанлиқи үчүн бу һәқтә хәвәр елан қилалмиғаникән.
Әмма у, тәминлигән мәлуматқа асасән радийомиз мухбирлири, бу бәш нәпәр уйғур зиялийниң ичидә пәқәт бириниң йәни абдуқадир розиниң тутулғанлиқини дәлилләнгәниди.
Радийомиз 2021-йили-10 айда, гуаңдуң өлкисиниң гуаңҗу шәһиридики җоңшән университети даирилири арқилиқ, бу мәктәптә доктор аспирантлиқида оқуватқан, 35 яшлиқ абдуқадирҗан розиниң 2021-йили 4-айда университетта сақчилар тәрипидин тутуп кетилгәнликини вә үрүмчигә қайтурулғанлиқини дәлиллигәниди. Әйни вақитта мәктәп әмәлдариниң ейтишичә, у абдуқадирҗанниң қолға елинғанлиқини рәсмий мәктәп йиғинида билгән болуп, башқа бир хизмәтчи униңға абдуқадирҗанниң әмди университетқа кәлмәйдиғанлиқини ейтқан.
Абдуқадирҗанниң инглиз тили сәвийәси алаһидә юқири болуп, у һәтта хитай бойичә өткүзүлгән мәмликәтлик алий мәктәп оқуғучилири инглиз тили мусабиқисидә чемпийон болған вә 2018-йили университетниң йиллиқ оқуғучиси вә “күчлүк йеңи үлгә шәхс” болуп баһаланғанлиқи мәлум.
У камбириҗ хәлқара сода инглиз тилидин гуваһнамә алған һәмдә йилда бир өткүзүлидиған “21-әсир кока-кола лоңқиси” мәмликәтлик инглизчә сөзләш мусабиқисиниң шинҗаң бөлүминиң баһалиғучиси болған.
Абдуқадирҗанниң немә үчүн вә қәйәрдә қолға елинғанлиқи намәлум. Шундақла һазирғичә униң билән бир мәзгилдә ғайиб болған вә 7 йилдин кесилгән, атлан тил мәктипиниң сабиқ хизмәтчилиридин миркамил әхмәт, сәмәт абабәкри, мәхмут абдуқеюм вә әкбәр осман қатарлиқларниң қәйәрдә икәнлики тоғрулуқ ениқ мәлумат йоқ.
Хитай даирилириниң икки йүзлимичиләргә зәрбә бериш намида 2016-йилидин башланған уйғур зиялийлири вә уйғур әмәлдарлирини бастуруш вә тутқун қилиш һәрикитидин буян нурғунлиған уйғур зиялийлири, яш талантлиқ уйғур истудентларму нишанлинип кәлмәктә вә көп санда киши қолға елинғаниди. Һәтта нурғунлириниң пәқәт чәт әлдикиләр билән алақиләшкәнлики илгирики илгирики мунасивити сәвәбликму қолға елинғанлиқи мәлум.
Уларниң көпинчиси 2017-йилдин башлап хитайниң уйғур диярида қурған тутуп туруш лагерлириға қамалған болса, йеқинқи йилларда йошурун сотлинип еғир кесиветилгәнлики мәлум болуп кәлмәктә.
Мәркизи американиң ню-йорк шәһиридики “журналистларни қоғдаш комитети” ниң бу йил 18-январ елан қилған санлиқ мәлуматида көрситилишичә, өткән йили 12-айниң 1-күнигичә хитай дуняда ахбарат хизмити сәвәбидин түрмигә қамалған журналистлар әң көп дөләт болған.
Хитайдики ахбарат хизмити сәвәбидин түрмигә қамалған 44 нәпәр журналистниң 19 нәпирини уйғур журналистлар тәшкил қилидикән.
Хитай һөкүмити ялғуз хитай ичи вә уйғур дияридики уйғур мухбирларни қаттиқ бастуруп қалмай, муһаҗирәттики мухбирларғиму чегра һалқиған бастурушни давам қилмақта.
Җүмлидин америкада, әркин асия радийосиниң мухбирлири уйғур кишилик һоқуқ вәзийити һәққидики хәвәрлири үчүн хитайниң өч елиш нишани қилинип кәлмәктә, әркин асия радийоси уйғур мухбирлириниң, һазирғичә уйғур диярида хитай даирилири тәрипидин паракәндичиликкә учриған вә қолға елинған туғқанлириниң сани 50 тин ашиду. Илгири бәзилириниң лагер вә түрмиләргә қамалғанлиқи һәққидә доклат елан қилинған вә зор диққәт қозғап келиватқаниди.
10-Май күни америка дөләт мәҗлиси қармиқидики “хитай ишлири иҗраийә комитети” (CECC) өткән бир йиллиқ хизмәт доклатини елан қилди. Мәзкур доклатта 2023-йили хитайниң уйғур районидики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини давам қилиш билән тәң чегра һалқиған бастурушиниң давам қиливатқанлиқи вә америка һөкүмитиниң буниңға қарита җиддий тәдбирләрни елиши тәләп қилинди.
Қасим абдуреһимниң сөзигә қариғанда, хитайниң дияспорадики актип уйғурларға қаратқан өч елиш һәрикитидә уларниң аилиси, достлирини нишан қилмақта. Хитай даирилири бу арқилиқ өзиниң инсанийәткә қарши җинайәтлирини паш қилғучиларға вастилиқ тәһдит селип уларниң авазини өчүрүшкә урунмақта.