Qasim abduréhim: ürümchidiki sabiq xizmetdashlirimning tutulushi hergizmu tasadipiyliq emes

“Dunya musapirlar küni” de, “Amérika awazi” radiyosi ishligen “Qorqunchtin hörlükkiche - bir Uyghurning kechmishi” namliq höjjetlik filimda amérikada yashawatqan Uyghur ziyaliysi qasim abduréhim Uyghur diyarida béshidin ötküzgen qorqunchluq kechmishlirini sözlimekte. 2023-Yili 20-iyun.

Xitay hökümitining muhajirettiki Uyghurlargha bolupmu uning Uyghur diyaridiki irqi qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlirini ashkarilighuchi Uyghur muxbirlargha qaratqan üch élish we chégra halqighan basturushi dawam qilmaqta. Xitayning amérikadiki Uyghur muxbirlargha qaratqan bu xil basturushining yene bir ispati otturigha chiqti.

Xitay hökümiti ürümchidiki jem'iy 5 neper yash Uyghur ziyaliyni, amérika awazi radiyosining Uyghur muxbiri we Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni ashkarilap kéliwatqan qasim abduréhim bilen bolghan baghlinishi seweblik 7 yilliq qamaqqa höküm qilghan.

Amérika awazi radiyosining 5-iyun bu heqte tarqatqan xewiride körsitishiche, mezkur radiyoning muxbiri qasim abduréhim bilen tonushluqi sewebidin késilgen mirkamil exmet, semet ababekri, abduqadir rozi, mexmut abduqeyyum we ekber osman qatarliqlar eslide qasim abduréhim ilgiri ürümchide qurghan “Atlan til mektipi” ning xizmetchiliri bolup, ularning her birining kem dégende yette yilliqtin qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi melum.

Xewerge qarighanda, bu yil 5-ayda qasim abduréhimning ehwalni yaxshi bilidighan kishilerdin alghan ishenchlik uchurlirigha qarighanda, xitay da'iriliri bu besh neper Uyghurni “Qasim teripidin dunya Uyghur qurultiyigha ezaliqqa qobul qilin'ghan” dégen jinayet bilen eyibligeniken.

Halbuki bu hökümning qachan élan qilin'ghanliqi éniq emes, chünki xitay hökümiti bu xil uchurlarni intayin mexpiy tutup kelmekte, hetta bezi tutqunlarni a'ile-tawabi'atlirini qatnashturmay yoshurun sotlap, höküm élan qilip kéliwatqanliqi ashkarilinip kelmekte.

Hazirmu amérika awazining muxbiri bolghan qasim abduréhim radiyomizning ziyaritini qobul qilip, xitay hökümiti teripidin tutqun qilinip 7 yilliqtin késilgen sabiq xizmetdashliri we dostlirining meyli siyasiy yaki iqtisadiy jehettin bolsun héchqandaq jinayet sadir qilip baqmighanliqi, ularning bigunah halda tutup we késilgenlikini, ularning gunahining peqet özi bilen ilgiri xizmetdashliq we yaki tonushluqi bolghanliqi ikenlikini bildürdi. U, “Ular derhal qoyup bérilishi kérek” dep tekitlidi.

Qasim abduréhimning radiyomizgha bildürüshiche, uninggha kelgen ishenchlik uchur we ispatliq melumatlargha qarighanda, uning bu sabiq xizmetdashliri 2021-yilning 4- we 5-aylirida tutqun qilin'ghan. Bu mezgil qasimning amérika awazida ishlewatqinigha ikki yildin ashqan, emma özining heqiqiy ismi bilen emes belki “Asim qeshqeriyelik” dégen qelem ismi bilen xizmet qiliwatqan waqti iken. U 2017-yili 5-ayning axiri ürümchidin ayrilip amérikagha kelgendin buyan sabiq xizmetdashliri bilen alaqe qilip baqmighanliqini, shundaq bolushigha qarimay ularning özi bilen bolghan tonushluqi seweblik basturushqa uchrishini, xitayning Uyghur ziyaliylargha qaratqan basturushining hélihem dawamlishiwatqanliqining ispati, shundaqla yene bu sürgündiki Uyghur zhurnalistlargha qaratqan, üch élish herikitining dawami ikenlikini bildürdi.

Qasim abduréhimning éytishiche, uning dunya Uyghur qurultiyi bilen bolghan alaqisi, peqet uning amérika awazining muxbiri süpitide ziyaret qilish bilenla cheklinidiken. U shundaqla xitay hökümitining özi we 7 yildin késilgen bu sabiq xizmetdashlirini dunya Uyghur qurultiyigha baghlishini pütünley asassiz töhmet dédi.

Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi zumret'ay erkin radiyomiz ziyaritini qobul qilip, oxshashla qasim ependining we uning tutulghan sabiq xizmetdashlirining dunya Uyghur qurultiyi bilen héchqandaq munasiwiti yoq ikenlikini, bu peqet xitay hökümitining sürgündiki Uyghurlargha qaratqan chégra halqighan basturushining yene bir misali ikenlikini sherhlidi.

Amérika awazi radiyosida (VOA) da tarqitilghan xewerde: “Qasim Uyghur kishilik hoquq mesilisini qerellik xewer qilidu. U ilgiriki xizmetdashliri uning bilen shinjangning paytexti ürümchide qurghan til mektipide uning bilen bille ishligenliki, uning bilen bolghan munasiwiti sewebidin nishan qilin'ghanliqigha ishinidu” dep yazghan. Ularning éniqlima bérishiche, qasim xitay hökümitining qattiq nazariti we basturushidin qéchip 2017-yili-10 ayda amérikagha kelgen. U 2019-yili amérika awazi üchün xizmet qilishqa bashlighan.

Emma amérika awazi radiyosi, bizning qasim abduréhimgha xitay teripidin kelgen bu bésim we uning sabiq xizmetdashliri uchrighan adaletsizlik heqqide sorighan so'allirimizgha jawab bérishni ret qildi.

Qasim 5 neper sabiq xizmetdashlirining tutulushining tasadipiyliq emeslikini otturigha qoydi.

Uning éytishiche, ularning tutulushining aldida yeni 2021-yilining aldinqi yérimida xitay bixeterlik tarmaqliri uning ürümchidiki bir tonushini wasite qilip turup, özini ular bilen hemkarlishishqa maqul keltürüshke urun'ghaniken. Qasim abduréhim ularning teklipini qet'iy halda ret qilghandin kéyin, bu besh neper sabiq xizmetdashlirining tutulghanliq xewiri kelgen. Emma aydinglashmighanliqi üchün bu heqte xewer élan qilalmighaniken.

Emma u, teminligen melumatqa asasen radiyomiz muxbirliri, bu besh neper Uyghur ziyaliyning ichide peqet birining yeni abduqadir rozining tutulghanliqini delillen'genidi.

Radiyomiz 2021-yili-10 ayda, gu'angdung ölkisining gu'angju shehiridiki jongshen uniwérsitéti da'iriliri arqiliq, bu mektepte doktor aspirantliqida oquwatqan, 35 yashliq abduqadirjan rozining 2021-yili 4-ayda uniwérsitétta saqchilar teripidin tutup kétilgenlikini we ürümchige qayturulghanliqini delilligenidi. Eyni waqitta mektep emeldarining éytishiche, u abduqadirjanning qolgha élin'ghanliqini resmiy mektep yighinida bilgen bolup, bashqa bir xizmetchi uninggha abduqadirjanning emdi uniwérsitétqa kelmeydighanliqini éytqan.

Abduqadirjanning in'gliz tili sewiyesi alahide yuqiri bolup, u hetta xitay boyiche ötküzülgen memliketlik aliy mektep oqughuchiliri in'gliz tili musabiqiside chémpiyon bolghan we 2018-yili uniwérsitétning yilliq oqughuchisi we “Küchlük yéngi ülge shexs” bolup bahalan'ghanliqi melum.

U kambirij xelq'ara soda in'gliz tilidin guwahname alghan hemde yilda bir ötküzülidighan “21-Esir koka-kola longqisi” memliketlik in'glizche sözlesh musabiqisining shinjang bölümining bahalighuchisi bolghan.

Abduqadirjanning néme üchün we qeyerde qolgha élin'ghanliqi namelum. Shundaqla hazirghiche uning bilen bir mezgilde ghayib bolghan we 7 yildin késilgen, atlan til mektipining sabiq xizmetchiliridin mirkamil exmet, semet ababekri, mexmut abduqéyum we ekber osman qatarliqlarning qeyerde ikenliki toghruluq éniq melumat yoq.

Xitay da'irilirining ikki yüzlimichilerge zerbe bérish namida 2016-yilidin bashlan'ghan Uyghur ziyaliyliri we Uyghur emeldarlirini basturush we tutqun qilish herikitidin buyan nurghunlighan Uyghur ziyaliyliri, yash talantliq Uyghur istudéntlarmu nishanlinip kelmekte we köp sanda kishi qolgha élin'ghanidi. Hetta nurghunlirining peqet chet eldikiler bilen alaqileshkenliki ilgiriki ilgiriki munasiwiti seweblikmu qolgha élin'ghanliqi melum.

Ularning köpinchisi 2017-yildin bashlap xitayning Uyghur diyarida qurghan tutup turush lagérlirigha qamalghan bolsa, yéqinqi yillarda yoshurun sotlinip éghir késiwétilgenliki melum bolup kelmekte.

Merkizi amérikaning nyu-york shehiridiki “Zhurnalistlarni qoghdash komitéti” ning bu yil 18-yanwar élan qilghan sanliq melumatida körsitilishiche, ötken yili 12-ayning 1-künigiche xitay dunyada axbarat xizmiti sewebidin türmige qamalghan zhurnalistlar eng köp dölet bolghan.

Xitaydiki axbarat xizmiti sewebidin türmige qamalghan 44 neper zhurnalistning 19 nepirini Uyghur zhurnalistlar teshkil qilidiken.

Xitay hökümiti yalghuz xitay ichi we Uyghur diyaridiki Uyghur muxbirlarni qattiq basturup qalmay, muhajirettiki muxbirlarghimu chégra halqighan basturushni dawam qilmaqta.

Jümlidin amérikada, erkin asiya radiyosining muxbirliri Uyghur kishilik hoquq weziyiti heqqidiki xewerliri üchün xitayning öch élish nishani qilinip kelmekte, erkin asiya radiyosi Uyghur muxbirlirining, hazirghiche Uyghur diyarida xitay da'iriliri teripidin parakendichilikke uchrighan we qolgha élin'ghan tughqanlirining sani 50 tin ashidu. Ilgiri bezilirining lagér we türmilerge qamalghanliqi heqqide doklat élan qilin'ghan we zor diqqet qozghap kéliwatqanidi.

10-May küni amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” (CECC) ötken bir yilliq xizmet doklatini élan qildi. Mezkur doklatta 2023-yili xitayning Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikini dawam qilish bilen teng chégra halqighan basturushining dawam qiliwatqanliqi we amérika hökümitining buninggha qarita jiddiy tedbirlerni élishi telep qilindi.

Qasim abduréhimning sözige qarighanda, xitayning diyasporadiki aktip Uyghurlargha qaratqan öch élish herikitide ularning a'ilisi, dostlirini nishan qilmaqta. Xitay da'iriliri bu arqiliq özining insaniyetke qarshi jinayetlirini pash qilghuchilargha wastiliq tehdit sélip ularning awazini öchürüshke urunmaqta.