Мутәхәссисләр: “балилар әслиһә қурулуши уйғурларни өзгәртиш иҗтимаий лайиһәсиниң бир қисмидур”

Мухбиримиз әркин
2020.04.23
perishtiler-maktiwi-daqchi-charlash-tekshurush.jpg “пәриштиләр” мәктипи алдида тәкшүрүш вә чарлаш елип бериватқан сақчилар. 2018-Йили 30-авғуст, хотән.
AP

Йеқинда хотәндики қарақаш наһийәсиниң маарип тармақлири уқтуруш чүшүрүп, мәзкур наһийәниң йәслилиридики 4-5 яшлиқ уйғур балилириниң һәптә ичидә аилисигә қайтмайдиғанлиқи, һәптә ичидә қонуп оқуйдиғанлиқини уқтурған. Бу уқтуруш ата-аниларни әндишигә селип, үндидардики алақидар топларда муназирә қозғиған.

Үндидардики буниңға даир муназириләр чәтәлдики иҗтимаий таратқуларға чаплинип, муһаҗирәттики уйғурларниң диққитини қозғиди. Бу түзүмниң пүткүл уйғур аптоном райони миқясидики барлиқ йәслиләрдә тәң йолға қоюлидиғанлиқи яки қарақаш наһийәсигә хас йәрлик түзүм икәнлики мәлум әмәс.

Илгири сүрүлүшичә, ата-анилар пәрзәнтлирини һәр дүшәнбә күни йәслигә елип берип, һәр шәнбә күни елип кетиши керәк икән. Биз 22-апрел йәрлик орунларға телефон қилип, бу учурни ениқлаш җәрянида, қарақаш наһийәсидики бир кәспий орунниң нөвәтчи хадими бу учурниң растлиқини дәлиллиди. У бу һәқтики соаллиримиз интайин әнсиригән һалда “һәә, шундақ” дәп җаваб бәрди.

Хитай һөкүмити 2017-башланған чоң тутқунда ата-аниси тутқун қилинип, қаранчуқсиз қалған нурғун уйғур балилирини ятақлиқ әслиһәләргә орунлаштуруп, уларни аилиси вә әнәниви иҗтимаий муһитидин айрип ташлиған. Бу, кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң вә чәтәлләрдики уйғурларниң қаттиқ тәнқидигә учрап кәлгәниди. Нөвәттә, бу әһвалниң қарақаш наһийәсидә адәттики йәслиләргә кеңәйтилиши балиларниң ата-аниға болған еһтияҗи, өсүп йетилиши вә аилиси билән болған беғиға бузғунчилиқ қилишидин әндишә қилинмақта.

Бәзи нопузлуқ мутәхәссисләрниң қаришичә, хитайниң бу түзүми униң уйғур яш әвладлирини контрол қилиш истратегийәсиниң бир парчиси икән. Германийәлик уйғуршунас, америкадики “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң тәтқиқатчиси адриян зенз мундақ дәйду: “бу, хитай һөкүмитиниң (уйғур) яш әвладлирини техиму илгириләп контрол қилип, уларни ассимилятсийә қилиш истратегийәсигә чүшиду. Бу демәклик бу балилар техиму қоюқ хитай тили вә мәдәнийити муһитиға елип керилиду, дегәнликтур. Чүнки, бу, уларниң мәдәнийити, тили вә әнәнилириниң техиму қаттиқ контрол қилинип, уларни техиму асан ассимилятсийә қилишқа имкан яритиду”.

Униң тәкитлишичә, буниң уйғур җәмийитигә елип келидиған тәсири наһайити зор болидикән. У, буниң аилә пүтүнлүкигә қилинған мудахилә икәнликини билдүрди. Адриян зенз мундақ деди: “буниң уйғур җәмийитигә көрситидиған тәсири наһайити чоң. У дөләтниң балиларға болған контроллуқини техиму күчәйтиду. Дөләтниң нәзиридә балилар наһайити истратегийәлик. Чүнки, улар тилни асан өгиниду, бу уларниң учурни асан қобул қилидиған вақти. Балиларниң нишан қилиниши уларниң кәчлик вақтини игиләштур”.

Адриян зензниң қәйт қилишичә, бу түзүм һечқандақ еһтияҗ болмиған һаҗәтсиз бир тәдбир болсиму, лекин һөкүмәтниң “аилә пүтүнлүкини болупму яш әвладларни контрол қилиш үчүн аилә һаятиға қилған мудахилиси” икән.

Қарақаш наһийәси маарип тармақлириниң мәзкур түзүми райондики уйғурларни контрол қилиш үчүн қурулған ул әслиһәләр америкадики бәзи тәтқиқат орунлириниң диққитини қозғаватқан мәзгилдә йолға қоюлған. Йеқинда америкадики нопузлуқ әқил амбарлириниң бири болған рәнди ширкитиниң икки тәтқиқатчиси, америка дөләтлик гео-истихбарат идарисиниң сүний һәмраһида тартилған сүрәтлирини анализ қилип, хотән шәһири әтрапидики мәктәп йешиға тошмиған балилар турушлуқ 20 дәк бу хил әслиһәни тепип чиққан.

Бу һәқтики доклатта тәкитлинишичә, бу орунлар 2018-йили 7-вә 8-айларда селинған болуп, бу орунларға 5000 дәк бала сиғидикән. Униңда, хотәндики балилар турушлуқ бу 20 дәк орун мәзкур районда мушу мәзгил ичидә селинған балилар турушлуқ бу хил қурулушларниң интайин аз бир қисми икәнлики, бу хил қурулушларниң селиниш вақти районда лагерларниң кәң көләмлик қурулған вақти билән бир мәзгилгә тоғра келидиғанлиқи тәкитләнгән.

Адриян зензниң илгири сүрүшичә, хитайниң бу сиясити униң районда елип бериватқан уйғурларни өзгәртиш мәқситидики иҗтимаий лаһийәләш пиланиниң бир қисми икән. У, хитайниң нишанлиқ истратегийәси әҗдадлар билән әвладлар оттурисида һаң пәйда қилиш икәнликини билдүрди.

Адриян зенз мундақ дәйду: “әҗдадлар билән әвладлар оттурисида һаң пәйда қилиш һөкүмәтниң нишанлиқ истратегийәси. Балиларниң мутләқ көп қисим вақти һөкүмәт йәслилиридә өтсә, болупму уларниң кәчлик вақти бу орунларда өтсә, улар ата-анилирини һәптидә 5-6 күн көрмисә, бу уларниң ата-аниси билән болған мәниви беғиға тәсир қилип, улар оттурисидики һаңни кеңәйтиду”.

Мәлум болушичә, хитай һөкүмити 2016-вә 2017-йиллиридин башлап районда “йәсли” намидики балилар ул әслиһәләр қурулушлириға көпләп мәбләғ селишқа башлиған. Даириләр 2017-йилниң башлирида район миқясидики 4387 балилар “йәслиси” ниң қурулушини башлиған. Буниңға 562 миң 900 бала сиғидиғанлиқи илгири сүрүлгән. Әйни чағда қарақаш наһийәсиниң өзигә 35 миң бала сиғидиған 207 кәнт балилар йәслиси селинған вә кеңәйтип қурулғаниди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.