Shahitlarning bayanidiki lagérlar: sistémiliq qiynaq we insaniyetke qarshi jinayetler (3)

Xitay lagérliridin qutulup, xitayning Uyghurlargha qaratqan rezil siyasetlirini dunya jama'itige anglatqan shahitlar.

Lagérlarda tutqunlarni jismaniy, rohiy, ghururi we diniy étiqad jehettin weyran qilidighan jinsiy tajawuz

Tirik janlar, rohlar, hetta ölüklermu xorlinidighan xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérliridin qutulup chiqqan er-ayal lagér shahidliri, özliri uchrighan xorlash we qiyin-qistaqlar ichide eng dehshetlik qiyin-qistaqning basqunchiliq we türlük shekillerdiki jinsy tajawuz ikenlikini ilgiri sürmekte. Ular bu xil xorlashlarning tutqunlarni rohiy, jismaniy we insaniy ghurur jehettin weyran qiliwétidighanliqi, hetta ularni hayattin ümidini pütünley üzüshke mejbur qilidighanliqini tekrar bayan qilmaqta.

Dunya metbu'atlirigha bigunah ayallarning xitayning jaza lagérlirida sistémiliq halda basqunchiliqqa uchrawatqanliqini, özining bu rehimsiz jinayetning qurbani ikenlikini dadilliq bilen pash qilghan, hazir amérikada dawliniwatqan lagér shahidi tursunay ziyawudun xitayning meqsidi “Peqet bizni pütünley weyran qilishtur” deydu.

Lagérlardiki qiyin-qistaqlar bu milletlerni pütünley weyran qiliwétishni meqset qilghan

Xitayning Uyghur diyarida qurghan lagérlirida mewjut sistémiliq qiyin-qistaq shekilliri heqqide özining ghuljadiki lagérda körgenliri asasida tepsiliy melumat bergen sabiq lagér oqutquchisi, hazir shiwétsiyede yashawatqan sayragül, özi bu ehwallarni öz közi bilen körüshtin ilgiri lagérlarda bu xil wehshiyane qiynash eswablirining barliqini qiyasmu qilalmighanliqini tilgha alidu. Uning bildürüshiche, lagérdiki wehshi qiyin-qistaqlarning jismaniy jarahetke qarighanda pisxilogiyilik weyran qilish küchi téximu shiddetlik boludiken. Bu xitayning lagérlardiki tutqunlarni ömürlük weyran qiliwétishni meqset qilidighanliqini körsitip béridiken.

Lagérdiki qiyin-qistaq xitayning insaniyetke qarshi jinayetlirining pakiti

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori sofiy richardson xanimgha radiyomiz sélishturup retligen lagérdiki qiyin-qistaq usulliri we eswaplirini tonushturghinimizda, u özlirining bir qisim Uyghur lagér shahidlirining guwahliqi asasida teyyarlighan lagérlardiki qiyin-qistaqlar heqqidiki doklatidimu bu xil qiynash eswaplirining tilgha élinip baqmighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Teshkilatimiz teyyarlighan xitayning lagér we türmiliridiki qiyin-qistaqlar heqqidiki-2018 yilliq doklatimizda, tok ötküzüp qiynaydighan yolwas orunduq, torusqa ésip qoyush, kéche-kündüz kishen-zenjirler bilen qamap qoyush digenler tilgha élin'ghan. Qiynash eswaplirining bezilirini guwahchilar teswirlep bergen bolsimu, emma ularning éniq némige ishlitilidighan eswab ikenlikini we uning isminimu dep bérelmigen idi. Bularning her qandiqi insaniyetke qarshi éghir jinayet shekillendüridu. Eslidinla qanunsiz tutqun qilinip, eng qattiq teqib we éghir zulum ichide yashashning üstige, lagérda yene bu xil jismaniy we pisixologiyelik qiyin-qistaqlarning élip béri'ishtiki meqsetni chüshinishmu tes.”

Soféy réchardson xanim yene mundaq dédi: “Méningche, bular insanni asta xaraktérliq öltürüsh yaki nabut qilip tügeshtürüsh, yaki bolmisa ularni pütünley kontrol qilishni meqset qilghan. Chünki ular xalisa bu xil qiynash usulliri bilen ularni qiynap öltürüp qoyalaydu, lékin ular buni uzun muddetlik, sistémiliq halda tutqunlarni boysundurush üchün qollinidu. Ulargha déginini qildurushni, ular némini xalisa shundaq bolushni meqset qilidu. Téximu toghrisi ularni xitayning kontrolliqida bolidighanliqigha köndürshni meqset qilidu. Ular jismaniy jehettin qiyniliwatqan waqitning özide yene rohiy jehettin oxshashla azab chékidu, chünki ziyankeshlikke uchrawatqanlar qiyin-qistaqning qachan axrlishidighanliqi, qachan özlirining qutulidighanliqinimu bilmeydu. Gerche ularning a'ilisidikiler qolgha élinmighan bolsimu, emma ularmu oxshashla azab chékidu. Bu qiyin-qistaqlarning sistémiliq we meqsetlik ikenliki éniq ipadilinip turidu.”

Xitay lagérliridiki bu qeder keng kölemlik we wehshiy qiyin-qistaqlar dunyaning bashqa jaylirida kürülüp baqmighan

Xitay edliye sistémisi we türmiliridiki qiyin-qistaqqa élip mejburiy iqrar qildurush wasitiliri heqqide uzun yildin buyan tetqiqat élip bériwatqan amérikadiki dangliq xitay kishilik hoquq adwokati téng byaw, özi ilgiri qobul qilghan qiynap iqrar qildurush délolirini radiyomiz toplighan lagérdiki qiynash usulliri bilen sélishturup analiz qildi. U mundaq dédi: “Xitay birleshken döletler teshkilatining qiyin-qistaqqa qarshi turush kélishimige-1988 yili imza qoyghan, lékin izchil halda buninggha xilapliq qilip kelmekte. Xitayda qiynap iqrar qildurush omumiyyüzlük mewjut. Qiyin-qistaq nuqtisidin alghanda, uning meqsidi qiynash arqiliq mehbuslarni ‛jinayet‚ lirige mejburiy iqrar qildurushni meqsed qilidu. Lékin xitay hökümitining Uyghurlarni qamighan lagérlarda yürgüziwatqan qiyin-qistaqliri shekil we meqset jehettin perq qilidu. Ménge yuyush bilen jismaniy qiyin-qistaq sistémiliq dawam qiliwatqan lagérlardiki bu xil jinayetlerning irqiy qirghinchiliq ikenliki nurghun döletler teripidin étrap qilindi. Lagér ichidiki bu xil sistémiliq jinsiy tajawuzlar, özining kimliki we diniy étiqadidin mejburiy waz kechküzüshning hemmisi xitay öliliride we bashqa jaylarda bu qeder keng kölemde élip bérilghan emes. Kölem, wasite, meqset her jehettin qarighanda, xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüziwatqanliri birleshken döletler teshkilati békitken ‛insaniyetke qarshi jinayet‚ lerni shekillendürüpla qalmay, belki yene éghir haldiki irqiy qirghinchiliqni shekillendürdighan amillardur.”

Lagérlardiki qiyin-qistaqlarni pash qilish-xitayni jazalashning aldinqi sherti

Axirida soféy réchardson xanim xulase qilip, xitayning Uyghur we bashqa millet tutqunlirigha rezil wasitiler arqiliq ten jazasi bérish, ménge yuyush we rohiy qiyin-qistaq qatarliq éghir iskenjilerni yürgüzüwatqanliqini doklatlashturushning intayin texrsiz we muhim xizmet ikenlikini tektlep ötti.

U mundaq dédi: “Bu alahide muhim. Bolupmu qiyin-qistaqni yürgüzgüchilerning jazalinishida eng muhim pakit bolalaydu. Chüshinishimiz kérekki, birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitétining bundin ilgirki irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetchilerni jazalash yolidiki pakit-delillerni teyyarlash, shu xil jinayet yüz bergen jayning özide emes, bashqa ellerdiki guwahchilarning teminligen ispatliq matériyalliri arqiliq pash qilin'ghan we tégishlik jaza tedbiri qollinilghan. Shunga bolupmu sistélmiliq dawam qiliwatqan, emma uni jinayet yüz bériwatqan jayning özide tekshürüp, uninggha qarshi tedbir élish imkaniyiti bolmighan ehwalda, bu xil insaniyetke qarshi jinayetke uchrighan kishilerning özini melum qilishi we matériyallarni tapshurushi téximu halqiliq rol oynaydu. Jinayetchini jazalashta uning jinayi pakitlirigha ige bolghandila, uni jazalashtek kéyinki qedemlerge asas yaritilidu.”

Xitayning jaza lagérlirdiki yuquri téxnikaliq teqib we kontrolluq, séstimiliq qiyin-qistaqlar heqqidiki pakitliq doklatlar, xitay hökümiti derwazisigha atalmish “Qayta terbiylep özgertish merkizi”, “Kespiy téxnika terbiyilesh orni” dégendek wiwiskilarni éswalghan bu jaylarning milyonlighan, bigunah tutqunlargha séstimiliq we meqsetlik qiyin-qistaqlar yürgüzüwatqan jaza lagérliri ikenlikining, xitay hökümitining bolsa insaniyetke qarshi jinayet we'i irqiy qirghinchiliq yüzgüziwatqanliqining küchlük ispati süpitide arqa-arqidin pash bolmaqta.