Analizchilar: “Xitayning 7-qétimliq nopus tekshürüshide Uyghurlarning nopusi xelq'araning diqqet nuqtisi bolidu”

Xitay hökümet taratqulirining xewiridin melum bolushiche, xitayda 7-qétimliq nopus tizimlash 2020-yili 11-ayning 1-künidin 12-ayning 10-künigiche élip bérilidiken.

Melum bolushiche, xitay hökümiti2020-yilliq nopus tizimlashning a'ilimu-a'ile, ademmu-adem tekshürüp tizimlash sheklide élip bérilidighanliqi, jaylarning omumyüzlük tekshürüsh mezmunini eynen melum qilip, qanun boyiche mes'uliyiti we mejburiyitini ada qilishni tekitligen. Xewerde yene 2021-yili 4-aydin bashlap, omumyüzlük tekshürüshtiki asasliq sanliq melumatlarning arqa-arqidin élan qilinidighanliqini bildürülgen.

Xitay taratquliridin melum bolushiche, 2020-yili élip bérilidighan 7-qétimliq nopus tekshürüshke zor kölemde adem küchi ajritilghan. Pütün memliket boyiche 7 milyondin artuq omumyüzlük tekshürgüchi a'ilimu-a'ile kirip nopus tizimlashqa bashlighan. Uyghur rayonida bolsa 7-qétimliq nopus tizimlash xizmitige 137 mingdin artuq hökümet xizmetchisi ajritilghan. Xitay xewerliride yene shi jinping, li kéchyang qatarliq xitay dölet rehberliri, Uyghur aptonum rayonidiki chén chüen'go, shöhret zakir qatarliqlarning 2020-yildiki nopus tekshürüshni a'ilimu-a'ile, ademmu-adem inchike tekshürüsh, nopus sanini eynen melum qilishni qattiq tekitligenliki alahide xewer qilin'ghan.

Xitay hökümet taratqulirida 7-qétimliq pütün memliket boyiche nopus tekshürüshning bu qeder daghdugha bilen teshwiq qilinishi xitay weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchilirining diqqitini qozghidi.

Gollandiyediki Uyghur pa'aliyetchisi asiye Uyghur xanim xitay kommunist hökümitining Uyghurlargha munasiwetlik siyasiy tedbirlirini yéqindin közitip kelgen we bu jehette xitay hökümiti élan qilghan höjjet we tetqiqat maqalilirini xelq'aragha ashkarilashta aktip pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur analizchilirining biri.

Asiye xanim 4-noyabir radiyomiz ziyaritini qobul qilip, xitay hökümitining memliketlik omumyüzlük nopus tekshürüshi her 10 yilda bir qétim élip bérilidighan muhim xizmetlerning biri ikenlikini bildürdi.

Asiye Uyghur xanim xitay hökümitining aldinqi 6 qétimliq nopus tekshürüshining xitay hökümiti Uyghur diyarini bésiwalghan 70 yildin buyan Uyghur diyarida élip bérilish ehwali we uning xitayning Uyghur siyasitidiki muhimliqi heqqide toxtaldi.

Xitay hökümitining nopus heqqidiki doklatliridin melum bolushiche, xitay kommunist hökümiti qurulghandin buyan xitayda 1953-yili 1-qétimliq nopus tekshürüsh bashlan'ghan. Ilgiriki 6 qétimliq nopus tekshürüsh 1953-yili, 1964-yili, 1982-yili, 1990-yili, 2000-yili we 2010-yilida her 10 yilda bir qétim pütün memliket miqyasi boyiche élip bérilip, sanliq melumat élan qilin'ghan. 1966-Yildin 1980-yilghiche bolghan “Medeniyet zor inqilabi” mezgili dep atalghan yillarda nopus tekshürüsh istatiskisi élan qilinmighan.

Asiye xanimning qarishiche, xitay hökümiti Uyghur aptonom rayoni dep atalghan bu bésiwélin'ghan zéminni idare qilish siyasitide rayondiki Uyghurlar nopusini qandaq kontrol qilish mesilisini her waqit özining Uyghurlargha qaratqan siyasiti we xitay hökümitining rayondiki iqtisadiy tedbirlirini belgileshtiki muhim nuqtilarning biri qilip kelgen.

Asiye xanimning bildürüshiche, xitay hökümitining 7-qétimliq nopus tekshürüshi 2020-yilning béshida xitayning wuxen shehiridin tarqalghan korona wirus yuqumi pütkül xitay we dunyada éghir yuqum apitige aylinip, nurghun ademning ölüshini keltürgen, yuqum apitige uchrighan döletlerning xitaygha bolghan naraziliqi kücheygen, bolupmu xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasiti xelq'arada “Irqiy qirghinchiliq” dep eyibliniwatqan, gherb démokratik döletliride xitay hökümitige qarita iqtisadiy we siyasiy jehette jazalash tedbirliri otturigha qoyuluwatqan bir weziyetke toghra kélishi jiddiy diqqet qozghaydiken.

Asiye xanimning tekitlishiche, bolupmu Uyghur aptonom rayonida 2017-yilidin buyanqi üch yil ichide élip bérilghan 1 milyondin 3 milyon'ghiche Uyghur we bashqa xitay bolmighan milletlerning tutqun qilinip lagérlargha qamalghan, lagérdin chiqqan Uyghurlar mejburi emgek küchige aylandurulghan, Uyghur ayallirining tughushi mejburi cheklinip, rayonda Uyghurlarning nopusining sün'iy usulda aziyip ketkenliki xelq'arada munazire témisi boluwatqan mezgilde élip bérilishi, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini perdazlap körsitishi hem yéngidin bezi siyasiy tedbirlerni élishidin dérek béridiken.

Muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchilerdin norwégiyediki “Uyghur edliye arxip ambiri” ning mes'uli bextiyar ömer ependimu ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining 7-qétimliq nopus tekshürüshi heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi. Bextiyar ömer ependi xitay hökümiti élan qilghan sanliq melumatlar xelq'arada ashkariliq derijisi töwen, bir tereplime, ishenchsiz melumatlar dep qarilip kéliwatqan bolsimu, emma xitay hökümitining 7-qétimliq nopus tekshürüshining qandaq shara'itta, néme meqsette we qandaq netijini közlep élip barghanliqining xelq'arada muhim diqqet nuqtisi bolidighanliqini eskertti.

U bayanida xitay hökümitining 70 yildin buyan dawamliship kéliwatqan her xil namlarda xitay köchmenlirini Uyghur diyarigha yötkishi, rayonda mejburi yürgüzüwatqan tughut cheklesh siyasiti qatarliqlarning netijiside rayondiki Uyghurlar nopusining barghanche azlap ketkenlikini tilgha aldi. U yene 2017-yildin buyanqi rayonda yürgüzülüwatqan Uyghurlargha qarita nopusni sün'iy usulda azaytish siyasitining Uyghurlar nopusining biraqla azlap kétishini keltürüp chiqarghanliqini tekitlep ötti.