Xitay 10milyard yüen meblegh ajritip Uyghur rayonigha “Shinjanggha yardem” kadirliri yötkesh pilanini yolgha qoyghan

Tyen'enmén meydanida xitay sayahetchilerni qiziqturush üchün Uyghur rayonidiki az sanliq milletlerning bayrimi körsitiliwatqan téléwiziye ékrani etrapigha yighilghan xitay sayahetchiler. 2014-Yili 1-may, béyjing.

Xitay iqtisadida éghir chékinish boluwatqanliqi ilgiri sürülüwatqan bir peytte, xitay hökümitining 10 milyard yüen xelq puli ajritip, xitay ölkiliridin Uyghur rayonigha atalmish “Ixtisasliqlar” we “Shinjanggha yardem” kadirlirini yenimu köplep yötkimekchi bolghanliqi, Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchilirining diqqitini qozghimaqta.

Xitayning hökümet taratquliridin “Shinjang géziti” de 14-séntebir küni “Ixtisasliqlarni qollashni kücheytip, xitayche zamaniwilashturushning shinjang emeliyitini puxta qedemler bilen ilgiri süreyli” serlewhelik obzor maqalisi élan qilin'ghan. Mezkur maqalidin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonluq partkom bu yil 10 milyard yüenlik “Ixtisasliqlarni yétishtürüsh fondi” tesis qilghan bolup, bu meblegh xitay ölkiliridin Uyghur aptonom rayonigha yenimu köp “Ixtisasliqlar” we “Shinjanggha yardem” kadirini yötkep kélishni nishan qilghan iken.

“Shinjang géziti” de élan qilin'ghan bu obzor maqaliside, “Ixtisasliqlar” qoshunini kücheytish xizmitining muhimliqi tekitlinip, “Meyli yézilarni güllendürüshni omumyüzlük ilgiri sürüsh yaki medeniyet bilen ozuqlandurush xizmitining tereqqiyatini ilgiri sürüshte bolsun, biz ixtisasliqlargha ilgiriki her qandaq waqittikidin bekrek éhtiyajliq” déyilgen.

Undaqta, xitay hökümitining 10 milyard yüenlik “Ixtisasliqlarni yétildürüsh fondi” tesis qilip, Uyghur diyarida atalmish “Ixtisasliqlar” we “Shinjanggha yardem kadirliri” ni köpeytishtiki heqiqiy meqsiti néme? xitay hökümitining bu siyasetni yenimu kücheytishi, Uyghur rayoni weziyitige yene qandaq yaman aqiwetlerni élip kélishi mumkin?

Nyu-yorkta yashaydighan tunggan musteqil analizchi ma jü ependi, xitay hökümitining axirqi meqsiti Uyghurlarni xitaylashturup yoqitish ikenlikini tekitlidi. U, mundaq dédi: “Uning axirqi meqsiti bu zéminni xitaylashturush. Yeni bu zéminning özige xas yerlik alahidilikini pütünley yoqitip, uni xitayning atalmish ‛jungxu'a medeniyet chembiriki‚ning bir qismigha aylandurush.”

Ma jü ependi, xitay hökümitining Uyghur diyarigha téximu köp xitay kadirlirini yötkesh pilanigha qarita xitay jem'iyitidiki buni qollash keypiyatigha jiddiy diqqet qilish kéreklikini bildürdi. U mundaq dédi: “Hazir xitay iqtisadida we maliyeside éghir qiyinchiliq boluwatqan bir mezgilde, ularning zor miqdardiki mebleghni bu sahege ajritishi, xitay xelqini oylandurushi kérek idi. Bu bir tereptin, xitay xelqining xitay milletchilikini asas qilghan chong xitay birliki we xitayning kéngeymichilik siyasitini qollaydighan ijtima'iy keypiyatinimu körsitip béridu.”

Ma jü ependi yene shi jinpingning yéqinda jenubiy afriqa ziyaritidin kéyinki ürümchidiki ziyaritide “Shinjang istiratigiyesi” ni qayta tekitligenlikini tilgha aldi. U, 10 milyard yüenlik ‛ixtisasliqlarni yétildürüsh fondi‚ning tesis qilinishi, shi jinpingning shu qétimqi ziyaritide rayonni xitaylashturushni tézlitish heqqide bergen yolyoruqlirining biwasite netijisi ikenlikini tekitlidi.

Ma jü mundaq dédi: “Shi jinping aldinqi mezgilde jenubiy afriqadin xitaygha qaytishida uning birinchi békiti sherqiy türkistandiki ürümchi shehiri boldi. U rayondiki siyasetler heqqide yene bir qatar yéngi yolyoruqlarni berdi. Shi jinping testiqlighan bu mebleghning yétip kélishi bilen bu tür jiddiy yolgha qoyuldi. Biz buningdin ularning Uyghurlarning saqlinip qalghan axirqi tupraqlirini toluq yutuwélish, ularning medeniyet kimlikini yoq qilishni xitayning fashishtik hökümranliqining siyasiy nishani qiliwatqanliqini éniq köreleymiz.”

Amérikadiki xitay weziyiti analizchiliridin “Chikago uniwérsitéti” ning tekliplik proféssori, kishilik hoquq adwokati téng biyaw ependimu bu heqte pikir bayan qildi. Uning tekitlishiche, “Shinjanggha yardem” namida Uyghur rayonigha ewetilidighan xitay kadirlirining jiddiy köpeytilishi, xitay hökümitining rayonni xitaylashturush siyasiti we Uyghurlargha qaritilghan nazaret sistémisining téximu küchiyidighanliqidin dérek béridiken.

Téng biyaw mundaq dédi: “Bu ularning shinjangda xitaychilashturush siyasitini yenila dawam qiliwatqanliqini körsitidu. Chünki ular rayon'gha yötkewatqan atalmish ‛ixtisasliq‚ lirining mutleq köp qismi yaki hemmisi dégüdek xitaylardur. Bu ehwal yenimu ilgiriligen halda rayondiki Uyghurlar we bashqa milletlerning chetke qéqilish weziyitini kücheytidu. Undin bashqa aldinqi yillardiki xewerlerde ashkarilan'ghandek, nurghunlighan xitay kadirlirining Uyghurlarning öylirige qeder kirip, Uyghurlarning kündilik turmushliriche nazaret astigha élishi téximu kücheytilishi mumkin. Shunga bu yerde déyiliwatqan ‛ixtisasliqlar pilani‚ buning bilen munasiwetlik dep qaraymen.”

“Shinjang géziti” de élan qilin'ghan obzor maqaliside yene xitay ölkiliridin “Shinjanggha yardem” namida yötkep kélinidighan atalmish xitay “Ixtisasliqlar” we kadirlar qoshunining “Guruppilashqan” halda yötkep kélinidighanliqi, ularning Uyghur rayonidiki herqaysiy wilayet-oblast, nahiye we yézidin ibaret üch derijilik asasiy qatlam partkomlarda “Birinchi qol rehber” (一把手) lik wezipisige qoyulidighanliqi, shundaqla Uyghur rayonida “Partiyening sözini anglaydighan we partiyege sadiq kadirlar qoshuni” berpa qilidighanliqi alahide tekitlen'gen.

Téng biyaw ependining bildürüshiche, mezkur maqalide tekitlen'gen “Kompartiyening rehberlikide ching turush” pirinsipi, xitay kompartiyesining hökümet kadirlirigha we xitay xelqige izchil tekitlep kéliwatqan kona teshwiqat en'eniliridin iken.

Téng biyaw ependi, xitay taratqulirida tilgha éliniwatqan atalmish “Shinjangni tereqqiy qildurush”, “Shinjanggha yardem” dégenlerning emeliyette xitay hökümitining talan-taraj siyasiti we rayondiki irqiy qirghinchiliq siyasitining perdazlinishi ikenlikini tekitlidi.

Téng byaw sözini munu sözler bilen axirlashturdi: “Rayonda irqiy qirghinchiliq siyasitini dawam qiliwatqan xitay kompartiye hökümitining mahiyitidin élip éytqanda, u hergizmu özi dégendek ‛shinjangning tereqqiyatigha yardem bérish” ni meqset qilghan emes, shundaqla ‛ixtisasliqlar kirgüzüsh arqiliq rayonni tereqqiy qildurush‚ nimu közligen emes. Chünki shi jinpingning bu yerde tekitlewatqan ‛shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush‚ déginining özila uning Uyghurlarning medeniyet kimlikini yoqitip, ularni xitaylashturmaqchi bolghanliqini körsitip béridu. Shunga xitay hazir ‛shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush‚, ‛wetenni söyüsh‚, ‛shi jinping idiyesi‚ dégenler arqiliq, Uyghurlarning medeniyet kimliki, diniy kimliki we milliy kimlikini yoqitish meqsitige yetmekchi boluwatidu. Shunga ular buni emelge ashurush üchün mushu xildiki atalmish ‛ixtisasliqlar‚ we ‛shinjanggha yardem kadirliri‚ namida téximu köp xitay köchmenlirini yötkep kélip, Uyghurlarning öz yurtidiki nopusini azaytmaqchi boluwatidu. Shi jinpingning ‛shinjang istratégiyesi‚ ning mahiyiti del shuningdin ibaret”.