Uyghurlar we jaza lagérliri mesilisi 2023-yilimu dawamliq xelq'araliq küntertipte turamdu?

Közetküchiler 2023-yilida Uyghurlar we jaza lagérliri mesilisining ilgiriki yillardikidek xelq'araliq küntertipte turush-turmasliq mesiliside oxshash bolmighan qarashlarni bayan qilishti.

2023-Yili 2-yanwar gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Mérkur” kündilik géziti “Yene bir burulush nuqtisi: gérmaniye-xitay xam xiyalliri berbat bolghan yilda” namliq bir analiz maqalisi élan qildi. Maqalide gérmaniye dölitini xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqtin agahlandurush asasiy téma qilin'ghan bolup, gerche gérmaniye yéngi xitay istratégiyesini tüzüp bolghan bolsimu, gérmaniye-xitay otturisidiki 245 milyard dollarliq iqtisadiy kélishimning bu istratégiyeni emelge ashurushqa tosalghu boluwatqanliqi, ikki dölet otturisidiki hemkarliqning bir muddet hazirqi teriqide dawam qilidighanliqi tilgha élin'ghanidi.

Maqalide bayan qilinishiche, 2023-yilidimu xitay re'isi shi jining rusiye terepte turushni dawamlashturidiken. Shi jinping öz iradisige uyghun bolghan yéngi bir dunya tertipi ornitishi xiyalidin waz kechmeydiken. Teywen'ge qarita herbiy tehditini yenimu arturidiken. Dölet ichide barliq hoquqni toluq qoligha merkezleshtürüp, maw zédunggha oxshash haletke kélidiken. Yillardin buyan yürgüzüp kelgen yuqumdin mudapi'elinish siyasitini dawamlashturidiken.

Maqalide yuqiriqi 5 téma heqqidiki mulahizilerdin kéyinki 6-téma Uyghurlar mesilisige béghishlan'ghan bolup, bu témigha “Xitayning shinjangdiki kishilik hoquq depsendichiliklirige emdi sel qarashqa bolmaydu” dégen mawzu qoyulghanidi. Maqalining bu bölikide mundaq teswirlinidu: “Xeyrigül ghoji 22 yash. Abdukérim abdurusul 28 yash. Gülnisa eziz 66 yash. Yüzligen chiray sizge ipadisiz tikilip turmaqta. 2022-Yili baharda köpligen axbarat wasitiliri birdek xitayning shinjang rayonida tutqun qilin'ghan 3 minggha yéqin insanning süritini ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ arqiliq ashkarilidi. Xitay hökümitining bu döletning gherbiy shimalida ‛qayta terbiyelesh lagérliri‚ ni qurup chiqqanliqi hemmige ayan. Deslepte ashkarilan'ghanliri sün'iy hemrah süretliri bilen bezi belgiler idi, kéyin shahitlarning bayanliri qoshuldi, axirida béyjing hökümiti lagérlarning mewjutluqini étirap qildi. Xitay hökümiti izchil halda ‛kishiler bu merkezlerge öz ixtiyarliqi bilen kélip terbiye alidu‚ dep kelgen bolsimu, emma kishilik hoquq organliri bu jaylargha yüzminglighan insanning mejburiy qamalghanliqini ilgiri sürdi. ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ bolsa janliq körünüshler bilen buni ispatlidi”.

Maqalide amérika hökümiti we bezi döletler parlaméntlirining Uyghurlargha séliniwatqan bu zulumlarni “Irqiy qirghinchiliq” dep atighanliqi, b d t kishilik hoquq kéngishining aliy komissari mishél bachélét yazda élan qilghan doklatida “Xelq'araliq jinayet we insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkin” dégenliki, amérika bashliq bir qisim döletlirining bu lagérlar bilen alaqidar xitay emeldarlirigha jaza yürgüzgenliki bayan qilin'ghanidi. Maqalide yene gérmaniye dölitidin tashqi ishlar ministiri annalina bayérbokning “Qimmet qarashlirini asas qilghan tashqi siyaset yürgüzüsh” teshebbusigha étibar bérishi telep qilin'ghan bolup, buning xitayni nezerde tutqan bir teshebbus ikenliki, Uyghurlar mesilisige 2023-yilimu sel qarashqa bolmaydighanliqi ilgiri sürülgen.

 Derweqe, metbu'atlar 2022-yilidiki zor weqeler we muhim shexsler heqqide toxtalghanda, rusiye prézidénti putin we u qozghighan ukra'ina urushini tilgha élish bilen birge, xitay re'isi shi jinping we u qurghan jaza lagérliridiki Uyghurlar mesilisinimu teng tilgha élishmaqta. Biraq 2023-yili qandaq bolidu? Uyghurlar we jaza lagérliri mesilisi 2023-yilimu dawamliq xelq'araliq küntertipte turamdu?

Türkiye hajitepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi dokur erkin ekrem bu so'algha jawab bergende, 2023-yilida Uyghurlar we jaza lagérliri mesilisining dunyadiki bezi zor hadisiler seweblik ilgiriki yillardikidek xelq'araliq küntertipni igiliyelmesliki mumkinlikini ipade qildi. Uning qarishiche, xitay hakimiyiti bundin kéyinmu jaza lagérlirini inkar qilish teshwiqatini dawamliq kücheytidiken.

Emma norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömerning qarishiche, hazirgha qeder élan qilin'ghan doklatlar we tetqiqat maqaliliri hemde amérika bashliq bezi döletler élan qilghan jaza tedbirliri 2023-yilida Uyghurlar we jaza lagérliri mesilisining dawamliq xelq'araliq küntertipni igilishige türtke bolidiken.