Uyghurlarning ottura asiyani ziyaret qilishining xetirining arqa körünüshi

Yéqinqi 1-2 yildin buyan amérika, awstraliye we yawropadiki Uyghurlar arisida özbékistanni ziyaret qilish qizghinliqining xélila ewj alghanliqi, bu yil yaz mezgilliride yene bir qisim Uyghurlarning tashkentte ziyarette bolushni pilanlawatqanliqi melum bolmaqta. Öz wetinini ziyaret qilish imkaniyetliri bolmighan gherbtiki Uyghurlarning til, medeniyet we turmush muhiti özlirige yéqin bolghan özbéklerning yurtida sayahette bolushni xalishi normal hadise bolsimu, emma buning xetirige sel qarashqa bolmaydiken.

“Nowastan” torining bu heqtiki melumatlirigha asaslan'ghanda, xitayning Uyghurlargha taqabil turush üchün qurulghan ottura asiyadiki eng chong “Térrorizmgha qarshi turush ishxanisi” del tashkentke jaylashqan. Tashkent gherb elliridiki Uyghurlar üchün, bolupmu Uyghur siyasiy pa'aliyetchiliri üchün yenila bixeter jay hésablanmaydiken.

29-Féwral küni merkizi bérlin we parizhda bolghan “Nowastan” tori “Shinjangdiki basturushlar ottura asiya döletliride yénik tenqidke duch kelmekte” namliq bir ziyaret xatirisi élan qildi. Mezkur ziyaretning asasliq meqsiti, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturushlirining némidin dérek béridighanliqini aydinglashturush we qazaqistanning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha süküt qilishidiki seweblerni yorutup bérishtin ibaret bolghan.

Nowastan tori bu heqte parizh katolik dini institutining piroféssori, xelq'araliq we istratégiyelik munasiwetler tetqiqat ornining tetqiqatchisi, “Ghayet zor oyun: béyjingning ottura asiyagha yüzlinishi” namliq eserning aptori, xitayshunas émmanu'él linkot (Emmanuel lincot) bilen söhbet ötküzgen. Émmanuél linkot söhbette qazaqistanning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha süküt qilishidiki birqanche muhim seweblerni otturigha qoyush bilen birge, nöwette muhajirettiki Uyghurlar üchün ottura asiya jumhuriyetlirining xeterlik bir rayon'gha aylan'ghanliqini ilgiri sürgen.

Bérlindiki weziyet analizchisi gheyur qurban ependining qarishiche, xitayning ottura asiya jumhuriyetliridiki tesir küchi ghayet zor derijige yetken bolup, xitay jasusliri hemmila yerlerde qutrap yürmektiken we gherb elliride yashawatqan Uyghurlarning almuta, bishkek, tashkent qatarliq sheherlerge sayahetke bérishi yenila zor xeterge tewekkül qilish bolup hésablinidiken.

Émmanu'él linkotning bayanliridiki Uyghurlargha munasiwetlik bezi diqqetke sazawer nuqtilarni töwendiki birqanche mezmun'gha yighinchaqlap ipadilesh mumkin:

Biri, qazaqistanning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha süküt qilishidiki eng muhim sewebler, uning siyasiy we iqtisadiy jehettin xitaygha béqindi haletke kélip qalghanliqi iken. Nazarbayéftin kéyin qazaqistan'gha pirézidént bolghan toqayéf xitaygha téximu yéqinlashqan. U xitayning “Yéngi yipek yoli” qurulushining sayiside “Xitay qarti” ” ni oynap, qazaqistanning tereqqiyati we bixeterlikige kapaletlik qilish yolini talliwalghan. U xitaydin yiraqlishishni “Xeterge yüzlinish” dep qaraydiken. Shunga hazirqi qazaqistan hökümiti Uyghur irqiy qirghinchiliqigha dawamliq köz yumidiken, qazaqistandiki qazaq lagér shahitlirining zarlirigha qulaq salmaydiken we qazaqistanda xitaygha qarshi herqandaq pa'aliyetlerning ewj élishigha yol qoymaydiken.

Ikkinchisi, xitayning Uyghurlargha taqabil turush üchün qurulghan ottura asiyadiki eng chong “Térrorizmgha qarshi turush ishxanisi” tashkentke jaylashqan bolup, ottura asiyadiki “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha eza döletlerning hemmisi xitayning telipige bina'en “Uyghur térroristliri” ni tutup, xitaygha tapshurup bérish ehdinamilirige qol qoyushqan. Özbékistan hökümitimu bu ehdinamilerge ri'aye qilish mejburiyitide iken. Yeni, xitay telep qilsa, tashkent hökümiti “Uyghur térroristliri” ni tutup bérishtin bash tartalmaydiken. Xuddi eyni waqitta kanada puqrasi hüsenjan jélilni tutup xitaygha tapshurup bergendek.

Qazaqistandiki hökümetning bésimidin we xitay tehditidin qéchip chiqip, gollandiyede siyasiy panahliq tilep yashawatqan lagér shahiti ömer békalining qarishiche, ottura asiya jumhuriyetliri gerche yawropa pasportidikiler üchün anche xeterlik bolmisimu, biraq türkiye qatarliq döletlerdiki Uyghurlar üchün yenila xeterlik rayon hésablinidiken.

Merkizi washin'gtondiki Uyghur tetqiqat merkizi 26-féwral küni “Xitayning ottura asiyagha singip kirishini ashkarilash” namliq bir doklat élan qilghan bolup, mezkur teshkilatning diréktori abdulhakim idris ependining bildürüshiche, xitay hakimiyiti ottura asiya döletlirini goya özlirining bir ölkisi halida idare qilmaqta iken. Uning qarishiche, gherb elliride yashawatqan Uyghurlarning, bolupmu Uyghur siyasiy aktiplirining hazirqi weziyette ottura asiya döletliride sayahette bolushi yenila tehlikilik iken.

Émmanu'él linkotning bayan qilishiche, xitayning ottura asiyadiki eng chong endishisi xitay menpe'etining térrorluq küchlerning zerbisige uchrishidin ibaret iken. Xitay özlirining ottura asiya döletliridiki, jümlidin tajikistan yaki afghanistandiki asasiy ul eslihe qurulushlirining islam döliti küchliri, el-qa'ide teshkilati, pakistandiki gwadar portini dawamliq parakende qiliwatqan baluchilar we shulargha oxshaydighan bashqa térrorluq küchlirining hujumigha uchrishidin qorqidiken. Ottura asiya döletliride yashawatqan Uyghurlar bolsa, xitaygha hazirche tehdit bolalmaydiken. Shu sewebtin 2-ayning 8-küni qazaq lagér shahitlirining almutadiki xitay konsulxanisi aldida tinch shekilde ötküzgen namayishi tarqitiwétilgen. 2021-Yilidin buyan qazaq xelqlirining xitaygha qarshi élip barghan türlük shekildiki namayishliri shepisiz jimiqturuwétilgen.