Уйғурларни “дашқазан тамиқи” арқилиқ хитайлаштуруш

Амистердамдин обзорчимиз асийә уйғур тәйярлиди
2024.03.21
xoten-ashxanisi Үрүмчи иқтисади техника тәрәққият райони тийәнҗушән кочисида “хотән ашханиси” ниң үрүмчидики 112-номурлуқ ашханиси ечилди. 2021-Йили 6-сентәбир, үрүмчи
uetd.gov.cn

“дашқазан тамиқи” дегән сөз өткән әсирниң 50-йиллиридин башланған хитайниң коммуналаштуруш түзүминиң мәһсулидур. Һалбуки уйғур елида “дашқазан” лаштуруш, хитайниң уйғур хәлқини динсизлаштуруш, хитайлаштуруштики йәнә бир васитисигә айланмақта.

Шинҗаң Уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт Өткән айниң башлиридила 2024-йили уйғур елида он миң данә “яшанғанлар ашханиси” тәсис қилидиғанлиқини елан қилғаниди. Бир қанчә күндин буян бу һәқтики хәвәрләр хитай учур васитилиридә кәң көләмдә тарқилишқа башлиди. Һәммигә мәлум болғинидәк, уйғур елида йемәк-ичмәк кәспи кишиләрниң еһтияҗини қандурушқа йетәрлик дәриҗидә тәрәққий қилған. яшанғанлар халиса өйлиридә, халиса ашхана, ресторанларда халиған йемәкликлирини йейиш шараитиға игә. У һалда хитай нимә вәҗидин уйғур елида “яшанғанлар ашханиси” қурушқа еһтияҗлиқ болуп қалди?

Биз бу йәрдә хитайниң мәқсити һәққидә сөзләштин аввал, алди билән “яшанғанлар ашханиси” ниң характери һәққидә издинип көрәйли. Аталмиш “яшанғанлар ашханиси” болса дөләт игиликидики ашхана болуп, өткән әсирдики копиратип ашханиси билән җәһәттә охшаш мәнигә игә. Демәк, биз өткәнки обзорлиримизда тилға елип өткинимиздәк, уйғур елида копиратипларниң қайта терилишиға әгишип, “яшанғанлар ашханиси” ниң пәйда болушида муқәррәр бир бағлинишниң болғанлиқида гәп йоқ. Ундақта, бу бағлинишниң кәйнидә зади қандақ мәқсәт йошурунғанду?

Гәрчә хитай уйғур елида “яшанғанлар ашханиси” дин ибарәт “дашқазан тамиқи” ни йолға қоюдиғанлиқини техи йеқиндин буян тәшвиқ қиливатқан болсиму, әмәлийәттә уйғур елида “дашқазан тамиқи” омумлаштурулғили бир қанчә йиллар болған. Йәни, хотәндә мода болған “хотән ашханиси (和田大食堂) ” буниң бир мисалидур. “Хотән ашханиси (和田大食堂) ” тиҗарәт башлиғандин тартип таки 2022-йилиғичә хотән вилайитиниң өзидила 104данә, үрүмчидә 19 данә, җяңсу өлкисидә 4 данә, бейҗиңда 1 данә тармақ ашхана ечиш дәриҗисигә йәткән. Бир йилниң ичидә бир ашханиниң йүз нәччә тармақ ашхана ечиш һалитигә йетишини тәсәввур қилиш һәқиқәт тәс. Әмма бу ашхана дөләт игиликидә болғанда ишлар мана мушундақ қолайлишидиған гәп. Әмма мәсилә, уйғурларниң йемәк-ичмәк кәспини хитайниң һакимийитиниң тартивелишиниң уйғур тиҗарәтчилиригә елип келидиған тәсиридур. Тәминләш-сетиш копиратиплири, йеза-игиликидики һәр хил копиратипларниң қурулуши, хитай һөкүмитиниң йеза-игилик мәһсулатлириниң тәминләш-сетиш зәнҗирини омумйүзлүк контрол қилидиғанлиқидин дерәк бериду. Шундақ икән, йемәк-ичмәк саһәсигә керәклик ашлиқ, көктат, гөш мәһсулатлирини әң әрзан баһада ишлитиш һоқуқи хитай һакимийитиниң қолида болиду. Бундақ әһвал тәбиий һалда “хотән ашханиси” дәк “дашқазан тамақханилири” тәбиий һалда уйғур йемәк-ичмәк кәспини базардин сиқип чиқириду. Бу әлвәттә, уйғур тиҗарәтчиләр, карханичилар үчүн әҗәллик зәрбә һесаблиниду. Әмма ишларниң тәрәққиятидин қариғанда хитайниң мәқсити ялғуз уйғур йемәк-ичмәк саһәсини “дашқазан” лаштуруш билән тохтайдиғандәк әмәс. Бәлки буниң кәйнидә техиму чоң ғәрәзләрни барлиқини һес қилишқа болиду.

Мисалға алсақ, хитайниң “Җиху тори (知乎)” торида бу йил 3-мартта “ғулҗа кочилирида мусулманчә бәлгиси бар ашхана учримайду” намлиқ бир язма елан қилинған. язмида или областиға тәвә күйтун шәһири кочилирида мусулманчә бәлгиси бар ашханилар барлиқини, әмма охшашла или областиға тәвә болған ғулҗида болса, мусулманчә бәлгә есилған ашханиларни учритиш бәк тәсликини язған. Шундақла 2005-йили йәрлик даириләр елан қилған йемәк-ичмәкни башқуруш бәлгилимисиниң 2024-йилидиму охшашла күчкә игә икәнликини, бәлки бу бәлгилиминиң хитайниң аптономийә қануниға асасән чиқирилғанлиқини, шуңа районлуқ һөкүмәт даирилириниң бу һәқтә саяһәтчиләр вә хәлққә ениқ чүшәнчә бериши тәләп қилинған. Ахирида йәнә, бу мәсилә һәл қилинмиса “хәлқараниң шинҗаңға болған хата қарашлири” ни йоқатқили болмастин, техиму яман тәсир пәйда қилидиғанлиқиму қошуп қоюлған.

Ғулҗа кочисидики ашханиларниң көрүнүши. 2024-Йили, ғулҗа
Ғулҗа кочисидики ашханиларниң көрүнүши. 2024-Йили, ғулҗа
zhihu/screenshot

Йәнә бир мисалда, охшашла хитайниң “җиху тори (知乎) ” да “Уйғур ағиниләр, силәр мән билән бир қетим хитай ашханисиға берип, хитайчә тамақ йейишни халамсиләр? ” дегән намда бир язма елан қилинған. язма игиси хитайлар арисида “Ислам өчмәнлики вә күчлүк хитай милләтчилики” билән тонулған киши болуп, у уйғурларниң “мусулман” лиқи билән алаһидә болувелишиға қарши икән. Шундақла уйғурларниң һәқиқий мәнидики “коммунист” лардин болушини үмид қилидикән.

Юқириқи икки мисалдин шундақ хуласә қилалаймизки, уйғурларниң вәтәндики әһвали һәтта йемәк-ичмәк адәтлири вә диний етиқадлиридин мәҗбурий ваз кәчтүрүлүш дәриҗисигә берип йәткән. Һәтта бу һадисиниң башланғанлиқини хотән вилайитиниң бир йезилиқ тәшвиқат бөлүминиң уйғур хадими дилшат мәтниязниң “йемәк-ичмәк адәтлиримизни қандақ өзгәртиш һәққидә ойлиниш вә таллаш” намлиқ мақалиси елан қилинған 2018-йилиға бағлашқиму болиду. Дилшат мәтнияз у мақалисидә хитай хизмәтдашлири билән биргә тамақ йегәндә дуч келидиған мусулманлиқ мәсилиси һәққидә тохталған. Шундақла уйғурларниң мусулманлиқини пәш қилип, хитайлардин алаһидә болувелишини диний әсәбийликкә бағлап тәнқидлигән.

Дәрвәқә, уйғур елида 2017-2018-йиллири хитайниң “мәйданини ениқ билдүрүш (发声亮剑) ” һәрикити таза әвҗигә чиққан болуп, хитай тәрипидин уйғурларниң өзлирини аталмиш “үч хил күч” ләрдин чәк-чеграсини айрип, мәйданини билдүрүш тәләп қилинғаниди. Бәлки бу вәҗидин нурғун уйғурлар һәтта ислам динидинму чәк-чеграсини айрилғанлиқини билдүрүш йүзисидин чошқа гөши йейишкә, хитай ашханилирида тамақ йәп, қәлбини ипадиләшкә, һәтта юқириқидәк мәйданини билдүрүп язма елан қилиш мәҗбурийитидә қалған.

Демәк, юқириқидәк васитилик яки биваситә мәҗбурлашлар нәтиҗисидә, нөвәттә уйғурларниң йемәк-ичмәк адәтлиридә ғайәт зор өзгиришләр йүз беришкә башлиған. Болупму хитайниң “14-бәш йиллиқ пилан” ида аталмиш җуңхуа миллити ортақ гәвдиси бәрпа қилишни ядро қилиш тәшәббуси, хитай милләтчиликиниң техиму ғалҗирлишишиға сәвәб болмақта. Бу вақит хитай үчүн ейтқанда, уйғур йемәк-ичмәклирини “дашқазан” лаштуруш арқилиқ, уйғурларни йоқитишниң әң яхши пәйти. Конкретрақ қилип ейтқанда, уйғур елида нөвәттә шиддәт билән елип бериватқан коллектиплаштуруш, дашқазанлаштуруш, коммуналаштурушларниң мәқсити уйғурларни йоқитишни баш нишан қилған дейишкә һәқлиқмиз. Болупму аталмиш “яшанғанлар ашханиси” арқилиқ уйғур мәдәнийитиниң әң чоңқур йилтизлири болған яшанғанларни йоқитиш, хитай үчүн уйғурларни тездин йоқитиштики үнүмлүк йолдур!

***Әскәртиш: мәзкур обзордики көз қарашлар пәқәт апторға тәвә болуп, радийомизға вәкиллик қилмайду

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.