Adriyan zéniz: “Wolkés wagénning bayanati iqtisadiy teptish doklatidiki xata we saxta uchurlargha tayan'ghan!”
2024.09.20
“Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning tetqiqatchisi adriyan zénz 19-séntebir küni yéngi doklat élan qilip, gérmaniye wolkés wagén (Volkswagen) aptomobil shirkitining ürümchidiki zawuti heqqide bergen bayanatining arqa körünüshi heqqide toxtaldi. Shundaqla bu bayanatta asas qilin'ghan iqtisadiy teptish doklatida saxtiliq barliqi hemde kishini qaymuqturidighanliqini ashkarilidi.
Doklatta, wolkés wagén shirkitining xitay bilen hemkarliship qurghan ürümchidiki zawutining iqtisadiy teptish ehwali heqqide qolgha chüshken höjjetke asasen, wolkés wagén shirkitining bayanatidiki bezi mezmunlarning kishini qaymuqturidighan xata we saxta uchurlarni öz ichige alghanliqi körsitilgen. Wolkés wagén shirkiti 2023-yilning axirida élan qilghan bayanatta, ürümchidiki zawut üstide qilin'ghan iqtisadiy teptishke ijtima'iy mes'uliyet tüzümi ölchimi qollinilghanliqi, xelq'ara emgekchiler teshkilatining ölchimige ri'aye qilin'ghanliqi hem bularni bir tejribilik iqtisadiy teptish shirkitining tamamlighanliqini bildürülgen bolsimu, emeliyette bular kishini xata chüshenchige bashlaydighan saxta uchurlar iken.
Adriyan zénizning doklatida éytilishiche, 2013-yil shangxey aptomobil guruhi bilen hemkarliship, ürümchide zawut qurghan wolkés wagén shirkiti jem'iy 197 ishchi-xizmetchini ishletken bolup, uning 47 nepiri az sanliq milletlerdin iken. Wolkés wagén yene 2015-yildin 2019-yilghiche turpanda mashina sinaq qilish yoli yasighan. Bu türge mes'ul shirket hökümetning xizmet guruppisigha qétilip, Uyghurlarning a'ilisini nazaret qilish, milletler ittipaqliqini qoghdash, Uyghurlarning “Éshincha emgek küchliri” ni yötkesh ishlirigha qatnashqan. Wolkés wagén Uyghur mejburiy emgikige chétishliqi tüpeylidin eyiblinishke uchrighandin kéyin, 2023-yil 6-ayda bu zawut üstide iqtisadiy teptish élip baridighanliqini bildürgen bolsimu, bu heqte doklat élan qilmighan. Emma 2023-yil 12-ayda élan qilghan bir bayanatida, “Iqtisadiy teptish dawamida, kishilik hoquqni depsende qilish qilmishi yaki xizmet shara'itigha munasiwetlik héchqandaq mesile bayqalmidi” dégen.
2024-Yil 8-ayda amérikadiki “Uyghur herikiti teshkilati” pochtidin namsiz bir xetni tapshuruwalghan bolup, uninggha shénjéndiki “Lyangma adwokatliq orni” yazghan iqtisadiy teptish doklatining köpeytilgen nusxisi yollan'ghan. Uyghur herikiti teshkilatining re'isi roshen abbas xanim radiyomizgha bu heqte melumat berdi. U yene bu iqtisadiy teptish doklatining Uyghur herikiti teshkilatigha ewetilishidiki sewebni chüshendürüp, dunyada xitayning jinayitini hemde bu jinayetke shérik boluwatqan chet'el shirketlirini pash qiliwatqan kishilerning Uyghur teshkilatlirigha ilham béridighanliqini bildürdi.
Tetqiqatchi adriyan zéniz 71 betlik bu doklatqa asaslinip, wolkés wagén shirkitining iqtisadiy teptish heqqide bergen bayanatida bashqilarni qaymuqturidighan xata we saxta uchurlarning mewjut ikenlikini ashkarilaydighan yéngi doklatini élan qilghan.
Tetqiqatchi adriyan zéniz ashkarilan'ghan bu iqtisadiy teptish doklatidiki yéngiliq heqqide mundaq deydu: “Ashkarilan'ghan bu höjjet heqiqeten iqtisadiy teptish doklatidur, siz buningdin wolkés wagénning iqtisadiy teptish toghruluq bergen axirqi bayanati bilen bu doklatning mezmuni otturisida perq barliqigha baha béreleysiz. Bu yerde bir munche yochuqlar bar. Aldi bilen, bu iqtisadiy teptishte SA8000, yeni ijtima'iy jawabkarliq asasidiki iqtisadiy teptish ölchimide bayan qilin'ghan mejburiy emgekke munasiwetlik barliq körsetküchler bahalanmighan؛ shundaqla uninggha xelq'ara emgekchiler teshkilati chiqarghan ‛mejburiy emgekke munasiwetlik 11 türlük bahalash ölchimi‚ qollinilmighan. Yeni bu doklatta mejburiy emgekke bérilgen baha nahayiti puchek. Ziyaret qilin'ghan ishchilardinmu bu mesile biwasite soralmay, peqet ‛siler shundaq ishni kördünglarmu yaki qildinglarmu‚ dégendek adettiki so'al soralghan. Ishchilar uninggha ‛biz zawutta zorawanliq körmiduq‚ dep jawab bergen. Ular yene ré'al amillarni, mesilen, ishchilar xalighan chaghda ishtin chüshelemdu, ular bu ishqa özi xalap kirgenmu-yoq dégenlerge baha bermigen. Shunga ular bu iqtisadiy teptish doklatida qollan'ghan métod nahayiti xata we kemchil”.
Adriyan zénizning doklatida körsitilishiche, iqtisadiy teptish dawamida héchqandaq bir xadim adettiki ishchi-xizmetchilerdin mejburiy emgek heqqide gep sorimighan. Uyghur we bashqa xizmetchi xadimlar üstide qilin'ghan ziyaretler neq meydan kaméraliri arqiliq yiraqtin kontrol qilin'ghan, yeni xitayning buni biwasite teqip-nazaret qilishigha ruxset qilin'ghan. Ziyaret qilin'ghuchilarning mexpiy nam qollinishigha yol qoyulmighan. Omumen éytqanda, bu iqtisadiy teptishte ishchilarni ziyaret qilish qa'idisige éghir xilapliq qilin'ghan.
Wlkés wagénning ürümchidiki zawuti heqqide yézilghan iqtisadiy teptish doklatida yene, zawutning ishchilarni pa'aliyetke teshkilligenliki we “Milletler ittipaqliqini ilgiri sürüp inaqliqqa kapaletlik qilghanliqi” yézilghan. Adriyan zénizning bildürüshiche, bular emeliyette Uyghur qatarliq milletlerni mejburiy assimilyatsiye qilishqa munasiwetlik pa'aliyetler bolup, wolkés wagénning bu xil pa'aliyetlerge hemdem bolushi uning bu rayonda dawamlishiwatqan jinayetke shérik boluwatqanliqigha qarita endishilerni kücheytken.
Yene bir shübhilik nuqta bolsa, wolkés wagén shirkiti iqtisadiy teptish ishliri üchün shénjéndiki lyangma adwokatliq orni bilen toxtam tüzgen. Bu orunning xitay kompartiyesi bilen alaqisi bar iken hemde iqtisadiy teptish heqqide héchqandaq tejribisi yoq iken, bu mulazimet heqqidimu héchqandaq élan-teshwiqat bermigeniken. Adriyan zénizning bildürüshiche, bu iqtisadiy teptish doklatini teyyarlighuchilardin ikkisi xitay adwokatlar iken. Üchinchi shexs en'giliyelik kiliw grénwod (Clive Greenwood) lyangma adwokatliq ornigha 2023-yil 10-ayda qétilghan bolup, iqtisadiy teptish doklatida qollinilghan métodning xitaygha uyghun kelmeydighanliqini bildürgen, doklatqa imza qoymighan hem uning mezmunini tüzeshkimu qatnashmighan. Kéyin uzun ötmeyla özining Linkedin diki hésabini öchürüwetken. Xitay adwokatlar ürümchidiki zawutqa bérip ishchilarni ziyaret qilghanda, shénjéndiki bash shitabi bilen biwasite kaméra arqiliq alaqe baghlighan. Adriyan zéniz bu heqte mundaq dédi: “Ilgiri héchqandaq iqtisadiy teptish qilmighan bu ademlerning bir nechche ishchini sözlitipla zawutta mejburiy emgekning yoqluqini, zawutning bolsa xelq'ara emgekchiler teshkilatining ölchimige ri'aye qilghanliqini otturigha qoyushi put tirep turalmaydighan saxtiliqtur, kishini qaymuqturushtur, hetta xataliqtur”.
Adriyan zéniz yene wolkés wagénning bu iqtisadiy teptish doklatigha asasen bayanat bergenlikini eyiblep mundaq dédi: “Walkés wagén bu ishta héchqandaq tejribisi bolmighan, hetta élan-teshwiqatmu qilmighan bir shirketke bu ishni hawale qilghan. Gerche ular bu türdiki mulazimetni qilmighan bolmisimu, wolkés wagén ularning dégenlirige ishendi. Wolkés wagénning telep qilidighini birer ademni yallap ishlitip, u némidégen bolsa shuni qobul qilish. Bundaq iqtisadiy teptish uchigha chiqqan bimenilik. Ularning doklatida yene til xataliqi, métod xataliqi, uqum xataliqi dégendek xataliqlar bek tola, iqtisadiy teptish doklati dégen hergiz bundaq bolmaydu. Wolkés wagén bu doklatni tapshuruwalghan hem körgen bolushi kérek, andin ular bu doklatni héchkim körmeydu dep oylap, özlirige muwapiq kélidighan bir bayanatni bérip qoyupla ishni tügetken gep. Ularning meqsiti meblegh salghuchilarni jelp qilish we talash-tartishlarni tügitish. Emma wolkés wagénning héchnémige qarimay bundaq mes'uliyetsizlik qilishi meblegh salghuchilarni xata yolgha bashlaydu”.
Biz wolkés wagin shirkitidin adriyan zénizning bu doklatigha bolghan inkasini élish meqsitide xet yazghan we téléfon urghan bolsaqmu, héchqandaq jawab alalmiduq.
Omumen éytqanda, tetqiqatchi adriyan zéniz bu doklatida lyangma adwokatliq orni teyyarlighan iqtisadiy teptish doklatining put tirep turalmasliqidiki seweblerni ilmiy nuqtidin etrapliq hem pakitliq bayan qilghan, SA8000 iqtisadiy teptish ölchimidin xewiri yoq adwokatlarning bu ishqa mes'ul bolghanliqini pash qilghan hemde wolkés wagéndek dunyagha dangliq chong shirketning mushundaq mes'uliyetsizlik bilen xitayning mejburiy emgek jinayitini yoshurushqa shérik bolghanliqini qattiq eyibligen.