Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan ürümchi we qeshqerde ziyarette boldi

Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan(soldin üchinchi) ependi shinjang Uyghur aptonom rayonluq rehberler bilen söhbette. 2024-Yili 5-iyun, ürümchi.

Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan 3-iyun küni resmiy ziyaret üchün xitaygha yétip barghan bolup, xitaygha élip bériwatqan ziyaritining üchinchi küni, ürümchide Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy, Uyghur aptonom rayonining re'isi erkin tunyaz bilen körüshken, bulardin sirt ürümchidiki noghay meschiti bilen xelq'ara chong bazarni ékskursiye qilghan. Axirida qeshqerge yétip bérip, qeshqer héytgah meschiti bilen yüsüp xas hajipning qebrisini ékskursiye qilghan. Xaqan fidan ependi ürümchige qaratqan ziyaritini bashlashtin burun xitay merkiziy téléwiziyesining ziyaritini qobul qilip, Uyghur türklirining turmushi we medeniy heq-hoquqliri jehettin dunyada we islam dunyasida otturigha chiqqan selbiy chüshenchilerni özgertishning hemmige paydiliq bolidighanliqini tekitligen.

U, mundaq dégen: “Xitay Uyghur mesilisini bayliq dep körüshi we buninggha bir mesile dep qarimasliqi kérek. Bolupmu Uyghurlarning turmushi we medeniy heq-hoquqliri jehette dunyada we islam dunyasida peyda bolghan selbiy chüshenchilerni özgertishi xitayghimu, bizgimu paydiliq. Shunga biz dawamliq halda xitayning zémin pütünlükini qollaydighanliqimizni dep kéliwatimiz.”

Xaqan fidan bu qétimqi xitay ziyariti toghrisida toxtilip, bu qétimqi ziyarette nuqtiliq halda xitay bilen bolghan soda munasiwiti we bashqa sahelerdiki munasiwetlerni qandaq qilip tereqqiy qilduridighanliqi toghrisida muzakire élip baridighanliqini otturigha qoyghan we xitayning türkiyege séliwatqan meblighining künsayin köpiyiwatqanliqini tekitligen.

X/Turkish MFA

“Tengritagh” tor bétide élan qilin'ghan xewerde, türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning ürümchining qurulushi we jem'iyetning tereqqiy qilghanliqini, Uyghurlarning medeniyet hoquqi we ana til hoquqining kapaletke ige qilin'ghanliqini, shinjang mesiliside türkiyening meydanining mustehkem ikenlikini, térrorluqqa qarshi küreshte xitay bilen hemkarliqni kücheytidighanliqini dégenliki yézilghan. Undaqta xaqan fédanning ziyaritige qarita qandaq inkasla mewjut?

Uyghurlarni qollap kéliwatqan öktichi partiyelerdin biri bolghan “Kélechek” partiyesining re'isi, sabiq bash ministir exmet dawut'oghluning mu'awini, moskwa bilen téhranda türkiyening bash elchisi wezipisini ötigen ümid yardim ependi xaqan fidanning xitay ziyaritining muweppeqiyetsiz bolghanliqini bayan qildi. U, mundaq dédi: “Türkiye rehberliri xitay da'iriliri bilen körüshsila ‛xitayning zémin pütünlükini qollaymiz‚ deydu. Buni dawamliq tekrarlisa kishiler xitayning zémin pütünlüki xewpke uchrawatqan oxshaydu dep oylap qalidu. Xitay shundaq bichare ajiz döletmu? türkiye Uyghurlarning heq-hoquqi, jaza lagérliri we Uyghur xanim-qizliri duchar boluwatqan xorlinishlarni otturigha qoysa xitayning zémin pütünlükini qollimighan bolamdu? xaqan fidanning béyjingdiki muxbirlarni kütüwélish yighinida bolsun yaki xewerlerde bolsun buni otturigha qoyghanliqini körmidim. Shunga xaqan fidanning bu qétimqi ziyariti muweppeqiyetlik bolmidi dep oylaymen.”

X/@TC_Disisleri

Ümid yardim ependi türkiyeni idare qiliwatqan hökümet rehberlirining qorqmay shularni déyelishi kéreklikini tekitlep mundaq dédi: “Türk rehberlirining her déginining xitaylarni xushal qilishi toghra emes. Shuni déyishimiz kérek. Kültür jehettin Uyghurlar bizning ayrilmas bir parchimiz. Sherqiy türkistan türkler üchün eng az dégende türkiyege oxshash muhimdur. Türkiyening kéngeymichilik siyasiti yoq, lékin Uyghurlar duchar boluwatqan kishilik hoquq depsendichiliki toghrisida b d t teyyarlighan doklatlar, chiqarghan qararlar bar. ‚biz Uyghur qérindashlirimizdin ensirewatimiz‛déyishi kérek. Bu mesilini izchil halda xitaygha dep turushi we bu heqte muzakire élip bérishini telep qilishi kérek. Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning axbarat yighinida pelestin mesilisinila tekitlep Uyghurlarni tekitlimeslikidin qattiq bi'aram boldum.”

X/@TC_Disisleri

2018-Yili qurulghan kündin tartip, Uyghurlarni qollap kéliwatqan iyi(yaxshi) partiyesidin bolghan parlamént ezasi selchuq türkoghlu ependi X de bergen bayanatida mundaq dégen: “Men xaqan fidandin shuni sorimaqchimen, pelestinliklerning jéni jan, Uyghurlarning jéni jan emesmu? siz xitayning pelestinliklerni qollighanliqi üchün ulargha rehmet éyttingiz, bilip qoyungki, zulumgha uchrawatqan Uyghur qérindashlirimizni tilgha élipmu qoymighanliqingizdin biz türk xelqining köngli bekla yérim boldi.”

X/@TC_Disisleri

Istanbuldiki ibni xaldun uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining doktoranti mewlan tengriqut ependi, xaqan fidanning béyjing, ürümchi, qeshqerge élip barghan ziyariti we bu jeryanda bergen bayanatliri toghrisidiki köz qarishini 4 maddigha ixchamlap otturigha qoydi.

Türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidanni 3-iyun küni aldi bilen xitayning mu'awin dölet re'isi xen chéng qobul qilghan. Arqidin u, xitay kompartiyesi siyasiy biyurosining ezasi, siyasiy-qanun komitétining sékrétari chén wénching bilen körüshken. Chén wénching-5ayning 22-künidin26-künigiche ürümchi, qeshqer, qorghas qatarliq jaylarda xizmet tekshürgende, rayonda “Térrorluqqa qarshi turush” ni “Da'imlashturush” we “Normallashturush” ni telep qilghan idi.

2012-Yili 4-ayning bashlirida eyni waqittiki türkiye bash ministiri rejep tayyip erdoghan bilen bille tashqi ishlar ministiri exmet dawutoghlu ürümchige ziyaret élip barghanidi. Xaqan fidanning bu qétimqi ziyariti 12 yil kéyinki türk aliy rehbirining ziyariti hésablinidu.