Xelq'ara emgek teshkilati Uyghur rayonidiki ziyaritide “Mejburiy emgek toghriliq sözleshkenliki” ni bildürgen
2023.09.06

B d t xelq'ara emgek teshkilati (ILO) ning bir wekiller ömiki ötken hepte amérika we bezi gherb parlaméntliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq yüz bériwatidu” , “Uyghur mejburiy emgiki keng omumlashqan” dep qariliwatqan Uyghur rayonida tuyuqsiz ziyarette bolghan. Aldin'ala élan qilinmighan we jimjit élip bérilghan bu tuyuqsiz ziyaret, sabiq b d t kishilik hoquq aliy komissari mishél bachélétning 2022-yili 5-ayda Uyghur rayonida élip barghan talash-tartishtiki ziyaritidin buyan, tunji qétim b d t gha tewe bir teshkilat wekillirining mezkur rayonda qayta ziyarette bolushi hésablinidu.
Kishilik hoquq teshkilatliri eyni waqitta bachélétni tenqidlep, uning musteqil we biterep tekshürüsh élip bérish mumkinchiliki bolmighan Uyghur rayonida ziyarette bolushi, xitayning özini aqlash teshwiqatidin bashqa ishqa yarimaydighanliqini ilgiri sürgen idi.
Halbuki, xelq'ara emgek teshkilati emgek ölchemliri bashqarmisining bashliqi korin warga xanim bashchiliqidiki wekiller ömikining bu qétimqi ziyariti b d t ning sabiq kishilik hoquq aliy komissari bachilétning 2022-yili 31-awghust élan qilin'ghan “Shinjang doklati” gha neq bir yil bolghan, shundaqla xitay ötken yili testiqlighan xelq'ara emgek teshkilatining mejburiy emgekni bikar qilish hem cheklesh toghrisidiki ikki ehdinamisi bu yil 12-awghusttin bashlap resmiy küchke ige bolghan bir waqitta élip bérilghan.
Xitay memliketlik xelq qurultiyi ötken yili 8-ayda xelq'ara emgek teshkilatining 1930-yili chiqarghan “Mejburiy emgek heqqidiki ehdinamisi” , yeni 29-nomurluq ehdinamisi bilen, 1957-yili chiqarghan “Mejburiy emgekni bikar qilish ehdinamisi” , yeni 105-nomurluq ehdinamisini testiqlighan. Xelq'ara emgek teshkilati xitayning bu ikki ehdinamini testiqlighanliqini qarshi alghan bolsimu, lékin közetküchiler xitayning Uyghurlarni keng kölemlik mejburiy emgekke sélish bilen eyibliniwatqan bir waqitta bu ikki ehdinamini testiqlishidiki meqsitige qarita so'al qoyghan.
Xelq'ara kechürüm teshkilatining xitay ishlirigha mes'ul mu'awin rayon dériktori sarah bruks (Sarah Brooks) 5-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, ziyaretning buning bilen cheklinip qalmasliqi, xitayning b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining doklatida otturigha qoyulghan bashqa tewsiyelernimu toluq orundishini telep qildi.
Sarah bruks mundaq dédi: “Méningche, bu ziyaretning xelq'ara emgek teshkilatigha nisbeten mejburiyet xaraktérlik bir wezipe ikenlikini étirap qilish muhim. Shundaqla bu yene kishilik hoquq aliy komissarining 2022-yili 8-ayda élan qilin'ghan ‛shinjangning kishilik hoquq weziyiti‚ ni bir terep qilish heqqidiki doklatida otturigha qoyulghan konkrét tewsiye. Lékin biz buni katekchining peqet bir nuqtisi, dep qaraymiz. Bu kishini ümidlendürsimu, lékin xitay hökümitining kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining doklatida otturigha qoyulghan bashqa bir yürüsh tewsiyelerge diqqet bérishi we uninggha emel qilishigha téximu erziydu.”
Sarah bruksning éytishiche, ular xitayning b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi we b d t ning bashqa organlirining Uyghur rayonigha da'ir tewsiyelirige toluq emel qilishini kütidiken. Sarah bruks mundaq deydu: “Bu tewsiyeler dölet bixeterlikidin tartip, térrorluqqa qarshi turushqiche bolghan bir qatar mesililerning qanuniy ramkisini qayta közdin kechürüshni öz ichige alghan. Xelq'ara kechürüm teshkilati (xitayning) Uyghur we bashqa musulmanlarni nishan qilishta bu qanuniy ramkidin paydilan'ghanliqini höjjetleshtürgen. B d t ning bashqa organlirining tewsiyelirini, jümlidin irqiy kemsitishke xatime bérish komitétining tewsiyelirini ijra qilishta, hemmidin muhimi erkinlikidin xalighanche mehrum qilin'ghan barliq shexslerni, uchur qanallirini, dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghurlarning a'ilisi bilen bolghan alaqe qanallirini échiwétishi kérek.”
Xelq'ara emgek teshkilati wekiller ömikining Uyghur rayonidiki bu qétimliq ziyaritide rayondiki xalighan bir zawut-karxanini erkin tekshürüsh, bu zawut-karxanilardiki Uyghur we bashqa musulman ishchilar bilen erkin sözlishish pursitige érishken yaki érishmigenliki؛ eger bundaq bir pursetke érishken bolsa, qaysi zawut-karxanilarni ziyaret qilghanliqi éniq emes. Xelq'ara emgek teshkilati 5-séntebir muxbirimizgha ewetken yazma bayanatidimu bu ziyaretning tepsiliy mezmuni, ziyarette muzakire qilin'ghan konkrét témilargha da'ir tepsilatlarni chüshendürmigen. Lékin ziyarette xitayning qanuni we (xitay) testiqlighan xelq'ara emgek ehdinamisining ishqa orunlishish jehettiki kemsitish we mejburiy emgekni chekleshke da'ir mezmunlirini ijra qilish we emeliyleshtürüshke a'it téxnikiliq muzakirilerning élip bérilghanliqini bildürgen.
Bayanatta mundaq déyilgen: “Xelq'ara kechürüm teshkilati xitay qanunlirining ijra qilinishi, (xitay) testiqlighan xelq'ara emgek ehdinamisining ishqa orunlishish we kespiy jehettiki kemsitish, shundaqla mejburiy emgekni chekleshke a'it téxnikiliq muzakirilerni élip bérish wezipisini orundidi” . Halbuki, washin'gtondiki Uyghurlarning emgek heqlirini közitip kéliwatqan musteqil ammiwi teshkilatlardin “Ishchilar hoquqi birleshmisi” ning qarishiche, xelq'ara emgek teshkilatining héchqandaq bir ammiwi teshkilat bilen birer meslihette bolmay tuyuqsiz Uyghur rayonida ziyarette bolushi “Toghra qarar emes” iken.
Bu teshkilatning mejburiy emgek pirogrammisining maslashturghuchi xadimi jewher ilham, 5-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Méning bilishimche, men alaqide bolghan héchqandaq bir Uyghur teshkilati we kishilik hoquq teshkilati bu ziyarettin xewerlendürülmigen. Bu ziyaret pütünley tuyuqsiz boldi. Bu ziyaretning héchkimge xewer qilinmay élip bérilishini intayin ghelite déyishke bolidu. Méningche, xelq'ara emgek teshkilatining kishilik hoquq teshkilatlirigha meslihet salmay Uyghur rayonida ziyarette bolushi, bek toghra qarar emes.”
Jewher ilhamning éytishiche, bu yerdiki halqiliq mesile-bu teshkilatning qandaq waqitta Uyghur rayonida ziyarette bolushi emes, belki uning ziyarette qandaq yol tutqanliqigha baghliq iken. Jewher ilham mundaq dédi: “Men ziyaretning waqtini yaxshi yaki yaman dep qarimaymen, lékin bu yerde ziyaretning peqet toghra yoli yaki xata yolila bar. Bu méning qarishim. Méning démekchi bolghinim shuki, bu rayonda ziyarette bolushqa bolidu, lékin bu ziyaret choqum muwapiq shertlerde élip bérilishi kérek. Buningdiki birinchi shert, wekiller choqum Uyghur we qazaq qatarliq xelqler bilen erkin sözlishelishi, hökümetning herqandaq shekildiki tesirisiz, hetta hökümetning xewirisiz ular bilen alaqe quralishi kérek.”
Lékin xitay taratqulirining bu mezkur ziyaretke a'it xewerliridiki uchurlar intayin cheklik bolup, bu heqtiki xewerlerde Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüy bilen Uyghur aptonom rayonluq hökümetning re'isi erkin tuniyazning wekiller ömiki bilen körüshkenliki, ma shingruyning Uyghur rayonida kishilik hoquq depsendichiliki we mejburiy emgekning mewjutluqini ret qilghanliqi tekitlen'gen. “Shinjang géziti” ning bu heqtiki xewiride qeyt qilinishiche, ma shingrüy wekiller ömiki bilen körüshkende amérikani tenqidlep, Uyghur rayonida mejburiy emgek mewjut déyish, “Amérika bashliq gherb elliridiki xitaygha qarshi küchlerning toqughan bohtani” dégen. Xitay hökümiti Uyghur rayonida mejburiy emgek we irqiy qirghinchiliq élip bérilghanliqini izchil inkar qilish bilen bir waqitta, xelq'ara jem'iyetning mezkur rayonda musteqil we terepsiz tekshürüsh élip bérish teleplirini ret qilip kelgen.
Dunya Uyghur qurultiyi bérlin ishxanisining mudiri gheyur qurbanning éytishiche, bu ziyaret emeliyet nuqtisidin toghra bolmisimu, emma nezeriye jehettin xata emes iken. U, bu sözlerni 5-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda tekitlidi. Lékin uning agahlandurushiche, emeliyet nuqtisidin éytqanda, xitay hökümiti xelq'ara emgek teshkilati wekillirining ziyaritini özining teshwiqati üchün ishlitip, ularning rayondiki xelqler bilen erkin uchrishishigha yol qoymaydiken. Lékin xelq'ara kechürüm teshkilatidiki sarah bruksning qarishiche, bu ziyaret xitay hökümiti ularning rayonda musteqil közitish élip bérishini cheklep qoyghan bir waqitta, xelq'ara emgek teshkilatining rayondin igiligen ehwallarni qismen bolsimu sözlesh imkaniyitige ige qilidiken.
Sarah bruks mundaq deydu: “Xelq'ara emgek teshkilati wekiller ömikining wezipisi kashiligha uchrighan teqdirdimu, lékin ular wekiller ömiki érishken yaki érishelmigen xitayning shinjangdiki mejburiy emgikige da'ir uchurlar heqqide sözlesh imkaniyitige érishidu. Chünki, xitay kishilik hoquq nazaretchilirinila emes, xelq'ara kishilik hoquq közetchiliriningmu shinjangda közitish élip bérishini ret qilghachqa, biz doklatlirimizni musteqil delilleshkimu amalsiz qalduq.”
Xelq'ara emgek teshkilatining 5-séntebir radiyomizgha ewetken yazma bayanatida qeyt qilishiche, eza döletlerning “Xelq'ara emgek ehdinamisi” ni toluq ijra qilishigha téxnikiliq meslihet bérish, bu teshkilatning nazaretchilik xizmitining bir parchisi iken. Bayanatta, xitayning 2066-yili mezkur teshkilatning kesip we ishqa orunlishishta kemsitishke xatime bérish heqqidiki 111-nomurluq ehdinamisini, shundaqla uning yene 2022-yili mejburiy emgekke xatime bérish heqqidiki 29-nomurluq ehdinamisi we 105-nomurluq ehdinamisini testiqlighanliqini bildürgen. Halbuki, xelq'ara emgek teshkilati bu yil 2-ayda élan qilghan doklatida, xitayning Uyghur rayonida yolgha qoyup kelgen dölet hamiyliqidiki “Namratliqtin qutquzush” we “Yötkep ishqa orunlashturush” pirogrammilirini tenqidligen. Rayonda ishqa orunlishish jehettiki kemsitish we mejburiy emgekning omumyüzlük mewjutluqi tekitlen'gen.