Xelq'ara emgek teshkilatining yétekchi qollanmisidiki özgirish Uyghurlar üchün némidin dérek béridu?

Ghulja nahiyesi toqumichiliq sana'et rayonidiki tikküchilik séxidin bir körünüsh, 2023-yili 14-awghust, ghulja

“Xelq'ara emgek teshkilati” (ILO) birleshken döletler teshkilatining ijtima'iy adalet, kishilik hoquq we emgek hoquqini ilgiri sürüsh qatarliq sahelerde xelq'arada étirap qilin'ghan mexsus orgini. 1919-Yili qurulghan bu organning bash ishtabi shiwéytsariyening jenwe shehirige orunlashqan. Xelq'ara emgek teshkilati ehdiname we tekliplerni qobul qilish arqiliq xizmet qilishning eng töwen yash chékini békitish, xizmet erkinliki, mejburiy emgek, xizmet bixeterliki we saghlamliq qatarliq nurghun mezmunlargha bérip chétilidighan xelq'araliq emgek ölchimini békitip chiqidu.

Yéqinda bu organ özining yétekchi qollanmisidiki mejburiy emgekke munasiwetlik mezmunlargha özgertish kirgüzüp, uning yéngilan'ghan nusxisini élan qilghan. Melum bolushiche, uningda tunji qétim dölet hamiyliqidiki mejburiy emgek uqumigha éniqlima bérilgen.

Uyghur mejburiy emgiki mesilisi mutexessisi, kommunizm qurbanliri xatire fondi xitay tetqiqat bölümi diréktori doktor adriyan zénzning radiyomizgha bildürüshiche, bu, xelq'ara emgek teshkilatining qollanmisida tunji qétim xitay hökümiti Uyghurlargha qolliniwatqan “Emgek küchlirini yötkesh pirogrammisi” ning mejburiy emgek, dep sherhlinishi bolup hésablinidiken. U mundaq deydu:

“Xelq'ara emgek teshkilatining mejburiy emgek heqqidiki qollanmisi 2000-yillarda tüzülüshke bashlap, 2012-yili élan qilin'ghan. Biraq u asasliq xususiy shirketlerning insanlarni mejburiy emgekke sélish mesilisi yeni teminlesh zenjirliridiki zamaniwi qulluq mesilisige merkezleshken hemde türmilerdiki mejburiy emgek sherhlen'gen. Emma bu qollanmida lagér we türme sirtidikilerge qaritilghan, jümlidin xitay hökümiti Uyghurlargha yürgüzüwatqan ‛namratliqni tügitish‚ nami astidiki ‛emgek küchi yötkesh siyasiti‚ ni mejburiy emgek dep bahalaydighan uqum ramkisi yoq. Shunga hazirghiche xitay hökümitining ‛emgek küchlirini yötkesh siyasiti‚ mejburiy emgek qatarida sherhlenmigen. Yéngi qollanmida lagér we türme sirtidikilerge qaritilghan ‛emgek küchini yötkesh‚ siyasiti bir qanche yerde sherhlinip, buninggha ‛mejburiy emgek‚ dep izahat bérilgen. Yéngi qollanmigha shinjang we tibettiki weziyetni biwasite eks ettüridighan nurghun mezmunlar qétilghan bolup, uning Uyghurlarning mejburiy emgikini bayqash iqtidari körünerlik ösken.”

Doktor adriyan zénzning éytishiche, u ilgiri xelq'ara emgek teshkilatining xadimliri bilen körüshkende qollanmidiki kemchiliklerni otturigha qoyghan we özining tetqiqat doklatlirini tapshurghan. Ularmu qollanmigha toluqlima kirgüzidighanliqini bildürgen. Melum bolushiche, xelq'ara emgek teshkilati doktor adriyan zénzning “Jeymis town fondi” tetqiqat merkizide élan qilghan “Shinjang we ottura asiyadiki dölet qollawatqan mejburiy emgek” mawzuluq doklatidin paydilan'ghan iken.

Doktor adriyan zénz bu yéngi qollanmining xelq'arada Uyghur mejburiy emgikige taqabil turushta muhim rol oynaydighanliqini éytti. U mundaq dédi:

“Xelq'ara emgekchiler teshkilatining qollanmisi intayin muhim ehmiyetke ige. Mesilen, yawropa ittipaqi munasiwetlik qanunlirida bu teshkilatning qollanmisidin paydilinidu؛ amérika hökümitimu Uyghur mejburiy emgikige qarshi turush qanunini ijra qilghanda bu qollanmidin paydilinidu. Amérika tashqi ishlar ministirliqi yilliq adem etkeschiliki doklatini élan qilghanda mushu qollanmidin paydilinidu. Yene bu qollanmigha asasen xelq'araliq tijaret qiliwatqan xelq'araliq shirketlerning sanimu barghanséri köpiyiwatidu. Qisqisi, bu qollanmining mejburiy emgekni, bolupmu Uyghur mejburiy emgikini yoqitish tirishchanliqigha körsitidighan tesirini yer shari xaraktérlik we kélechek xaraktérlik déyishke bolidu.”

Melum bolushiche, yéngilan'ghan qollanmigha kirgüzülgen yene bir muhim mezmun mejburiy emgek siyasitining meqsitige munasiwetlik iken. Mesilen, qollanmida mejburiy emgekning siyasiy meqsetler bilen, jümlidin “Alahide rayonlardiki nopus qurulmisini özgertish” meqsiti bilen yolgha qoyulushi mumkinliki tilgha élin'ghan. Doktor adriyan zénzning körsitishiche, yuqiridiki mezmunlar uning doklatidiki “Uyghur emgek küchlirini yötkesh siyasitining meqsiti xitay hökümiti ijra qiliwatqan ‛shinjangning milliy nopus qurulmisini elalashturush‚ namidiki siyasetning bir qismi” ikenliki toghrisidiki delillirige asasen yézilghan iken. Qollanmining bu bölikide yene memuriy tutup turush we “Qayta terbiyelesh” bilen munasiwetlik mejburiy emgek témisimu muzakire qilin'ghan bolup, umu peqetla Uyghur ilida yolgha qoyuluwatqan qanunsiz tutup turushni körsitip béridiken.

Xelq'ara emgekchiler teshkilatining ijtima'iy adaletni ilgiri sürüshte hel qilghuch rol oynaydighan bir organ ikenlikini nezerde tutqanda ularning körsetmisige kirgüzülgen bu toluqlimilar intayin muhim ehmiyetke ige, dep bahalanmaqta. Bu sahediki nurghun tonulghan tetqiqatchilar we kishilik hoquq mutexessisliri adriyan zénz ependi türtke bolghan bu özgirishni qarshi alghan.

Amérikadiki Uyghur herikiti teshkilati mexsus bayanat élan qilip, bu özgirishke yuqiri baha bergen. Ular bayanatida mundaq dégen:

“Yéngi qollanma türme sirtida dawam qiliwatqan mejburiy emgekning yekke weqeler emes, belki sistémiliq xewp ikenlikini körsitip, qanun chiqirishni ilmiy asas bilen teminlidi hemde mejburiy emgekni ispatlash üchün delil-ispat körsitishtek bihude yükni bikar qildi. Bu burulush yawropa ittipaqi pat arida maqullash aldida turuwatqan mejburiy emgekke taqabil turushqa a'it qanun üchünmu intayin muhim.”

Bayanatta yene, xelq'ara emgekchiler teshkilatining yétekchilik ramkisidiki bu özgirish “Kishilik hoquq teshkilatliri we mutexessislerning uzun yilliq teshwiqat tirishchanliqining netijisi, bolupmu aliy tetqiqatchi, doktor adri'an zénzning japaliq tetqiqati netijiside yazghan doklatlirining netijisidur” dep bahalan'ghan. Uyghur herikiti teshkilati re'isi roshen abbas xanim bayanattiki sözide, adriyan zénz ependining tetqiqat arqiliq tunji qétim xelq'arada xitayning “Emgek küchlirini yötkesh” siyasitige bolghan tonushni östürgenlikini medhiyeligen we uning xizmetlirige yuqiri baha bergen.

Doktor adriyan zénz radiyomizgha qilghan sözide, xelq'ara emgek teshkilatining özining teklipini diqqetke alghanliqi we doklatidiki mezmunlardin keng da'iride paydilan'ghanliqidin xursen bolghanliqini tekitlesh bilen birge, “Bu Uyghur xelqi üchün heqiqetenmu bir xush xewer” dédi.