“Xitay ishliri boyiche xelq'ara parlaméntlar hemkarliqi” xelq'ara jinayi ishlar sotini Uyghur qirghinchiliqigha a'it erzge qarap chiqishqa chaqirdi

“Xitay ishliri boyiche xelq'ara parlaméntlar hemkarliqi” yeni (IPAC) 2020-yili 6-ayda démokratik döletlerning parlamént ezalirining xitaygha munasiwetlik mesililerde öz-ara hemkarlishishi meqsitide qurulghan hemkarliq teshkilatidur. Bu teshkilat 9-noyabir küni bu hemkarliqtiki 14 döletke wekillik qilidighan jem'iy 63 neper parlamént ezasi birlikte xelq'ara jinayi ishlar sotining bash teptishige mektup ewetip, xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqi heqqide sunulghan erzni qobul qilip tekshürüshini telep qildi.

Bu yil 7-ayda en'gliyediki bir adwokatlar guruppisi “Sherqiy türkistan sürgün hökümiti” bilen “Sherqiy türkistan milliy oyghinish herikiti” ge wakaliten xelq'ara jinayi ishlar sotigha 80 betlik bir erzname sunup, xitay hökümitining Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqanliqini we xelq'ara sotning xitay üstidin tekshürüsh élip bérishini telep qilghan idi. Yuqiriqi 63 neper parlamént ezasi en'gliyelik adwokat rodniy dikson bashchiliqida sunulghan bu erznamide xitay hökümitining Uyghur we bashqa türkiy xelqlirige qaritilghan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi bashqa jinayetlerni sadir qilidighanliqi toghrisida tepsiliy we keng pakitlar mewjutluqini tekitlep, xelq'ara jinayi ishlar sotini bu erzni qobul qilishqa chaqirghan.

Mektupta munular déyilgen: “Xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi xelq'arada insaniyetke qaritilghan irqiy qirghinchiliq we jinayetlerge höküm qilishta özgiche iqtidargha ige. Biz xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining kishilik hoquqni depsende qilish qilmishlirini sadir qilghuchilarning jawabkarliqqa tartilshigha kapaletlik qilishini ümid qilimiz, shundaqla bundaqlarning tégishlik jazagha tartilmasliqining aldini élishta öz rolini jari qildurushini soraymiz.”

Xitay hökümiti eslide xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisige eza bolghan dölet emes, emma en'gliyelik adwokatlar yollighan erznamiside xelq'ara jinayi ishlar sotigha eza döletlerning zéminida yüz bergen jinayetlerning ilgiri qobul qilinip baqqanliqidek misaldin chiqish qilip turup, xitayni erz qilghan iken. Mesilen, ular erznamiside xelq'ara jinayi ishlar sotigha eza bolghan tajikistan we kambodzha qatarliq döletlerning Uyghurlarni xitay hökümitige ötküzüp bériwatqanliqini nuqtiliq türde otturigha qoyush arqiliq xitayning chégra halqip öz hoquqini ijra qilish urunushigha qarita xelq'ara nazaretni kücheytmekchi bolghan. Erznamide Uyghurlarni basturushta jawabkarliqi bar dep qariliwatqan shi jinping qatarliq 30 din artuq xitay emeldarining ismi tilgha élin'ghan.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa Uyghurlar uchrawatqan zulumning soriqini qilish yolida körsitilgen bu parlaméntlar ara tirishchanliqni qarshi aldi we buninggha küch chiqarghan herqaysi Uyghur teshkilatliri we parlamént ezalirini tebriklidi. U démokratik ellerning parlamént ezalirining Uyghur mesiliside birlikke kélip bundaq chaqiriqni qilishi bizge zor ilham béridu, dédi.

“Xitay ishliri boyiche xelq'ara parlaméntlar hemkarliqi” ning re'islirining biri, xelq'ara adwokatlar jem'iyiti kishilik hoquq institutining mudiri baronés xéléna kénnidi xanim bu heqte mundaq dégen:

“Shinjang rayonidiki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge qaritilghan dehshetlik ziyankeshlikni ashkarilawatqan delil-ispatlar köpeymekte. Xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi bu heqtiki eyibleshlerni we delil-ispatlarni toluq tekshürüshi kérek, hoquq bérilgen teqdirde, jinayetchilerning sotqa tartilishigha kapaletlik qilish kérek.”

Uyghur mesilisi heqqide xelq'ara jinayi ishlar sotigha erz sun'ghan en'gliyelik adowkat rodniy dikson “Xitay ishliri boyiche xelq'ara parlaméntlar hemkarliqi” (IPAC) ichidiki parlamént ezaliri körsetken qollashning intayin muhimliqini tekitlep: “Xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisige eza döletlerdin kelgen nurghun parlamént ezaliri xelq'ara jinayi ishlar sotining bash teptishini xitay hökümiti emeldarliri üstidin Uyghur we bashqa türkiy xelqlerge qiliwatqan wehshiyliki toghrisida tekshürüsh élip bérishi kérek dep qaraydu. Bu bir bösüsh xaraktérlik ish we muhim purset, biz xelq'ara jinayi ishlar mehkimisi teptishlirini bu mesilini kéchiktürmeslikke chaqirimiz,” dégen.

Dolqun eysa ependi hazir Uyghurlar uchrawatqan zulumni irqiy qirghinchiliq dep atash we xitay hökümitini mushu jehettin jawabkarliqqa tartish yolida köp tirishchanliqlar körsitiliwatqanliqini eskertip, buning kishige zor ümid béghishlaydighan bir yüzlinish ikenlikini bildürdi.

Yuqiriqi bu chaqiriqqa imza qoyghan 63 neper parlamént ezasi ichide en'gliye konsérwatiplar partiyesining sabiq rehbiri sirli'in dankan simis, awstraliye emgekchiler partiyesining kéngesh palata ezasi kimbérléy kitching we gérmaniye yéshillar partiyesining ezasi margaréti bowzing hem shundaqla yene kanada, gollandiye, italiye, daniye, firansiye, latwiye, shiwétsiye, shiwétsariye, yéngi zilandiye, chéxiye, bélgiye qatarliq döletlerning parlamént ezaliridin terkib tapqan.