“Shinjang hékayisi” ge yandashqan bayanlar: heqiqetke qarshi teshwiqatlar
2025.01.15
Xitay bashqurushidiki axbarat wasitiliri 2024-yili dékabirdin bashlap ürümchi shehride “Xelq'ara alaqe merkizi” ning tarmaq shöbisi échilghanliqigha tentene qilishqa bashlighan bolup, mezkur merkezni “Tashqi dunyagha baghlan'ghan asasliq köznek” dep teripleshke ötti. Emma ularning bu heqtiki xewerliride qayta-qayta tekrarlan'ghan “Bu merkez yéngi dewrdiki shinjanggha munasiwetlik hékayilerni köp xil shekil we köp xil yollarda xelq'ara jama'etke yaxshi sözlesh” ni nishan qilidighanliqi heqqidiki bayanlar, buning mahiyette xitay kompartiyesi ötken on nechche yilda ewjige chiqiriwatqan “Xitay heqqidiki hékayilerni yaxshi sözlesh” teshwiqat urushining muhim wasitiliridin biri ikenlikidin dérek béridu.
Xitay menbeliridin melum bolushiche, ürümchi shehiridiki “Xelq'ara alaqe merkizi” ning qurulushi bilen xitay hökümiti ölke derijilik memuriy rayonlarda tesis qilghan bu xil merkezlerning omumi sani 28 ge yetken. Ürümchidiki merkezge “Shinjang axbarat guruhi” mes'ul bolidighan bolup, mezkur guruh hökümet bashqurushidiki gézitler, tor betler we “Anar bulut” namidiki epni bashqurushqa mes'ul bolup kelgen. Xitay re'isi shi jinping otturigha qoyghan “Xitay heqqidiki hékayilerni yaxshi sözlesh” teshebbusi 2013-yili awghustta memliketlik idé'ologiye qurulushi chong yighinida resmiy shekilde otturigha qoyulghan bolsimu, ürümchidiki mezkur merkez qurulushigha hul sélish murasimi shu yili may éyidila tamamlinip bolghan. Ikkinchi türlük qilip éytqanda, xitayning Uyghur élidiki zulum we basturushqa qarshi uchur urushini qozghash teyyarliqi az dégendimu shu waqittila bashlinip bolghan.
Halbuki, xitay hökümitining Uyghur élige chet ellik “Dostane muxbirlar” ni teklip qilishi eng kéyin dégendimu 2019-yili resmiy bashlinip bolghan bolup, shu waqitta xitay hökümitining teklipige bina'en seperge atlan'ghan muxbirlar qatarida albaniyelik muxbir olsi yazéji (Olsi Jazexhi) mu orun alghan idi. Muxbirlar guruppisi birdek “Gherb dunyasining xitay heqqide betnam toquwatqanliqi” ni eyibleshke, shuningdek xitay hökümiti Uyghur élide “Qayta terbiyelesh merkizi” namida tesis qilghan mu'esseselerni zoq-shox bilen maxtashqa ötkende olsi yaziji özgiche bolghan gumanlirini otturigha qoyup, bu jaylarning xitay hökümiti dewatqandek “Mektep” emeslikini, eksiche buning arqisigha körünmes qabahetlerning yoshurun'ghanliqini tilgha alghan. Derweqe shuningdin kéyinki yillarda estayidilliq bilen tallan'ghan diplomatlar we muxbirlardin olsi yazijigha oxshash heqiqetni sözligüchiler asasen chiqmighanliqi melum. Ene shuningdin kéyinki waqitlargha nezer salghanda xitay hökümitining bu heqtiki uchur urushida téximu inchikilik bilen namzat tallap kelgenlikini körüwalghili bolsa, emdilikte bu xildiki teshwiqat urushini téximu keng kölemde wujudqa chiqirishqa biwasite “Qomandan” liq qilghuchi “Xelq'ara alaqe merkizi” ning ürümchide qurulushi bu xildiki uchur jéngining bundin kéyin téximu küchiyidighanliqidin bésharet béridu, dep qaralmaqta.
Bu heqte söz bolghanda “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” tetqiqat bölümining diréktori, doktor hénriy shajiwiski buningdiki bezi ré'alliqni alahide tilgha alidu:
“Xitay heqqidiki kishilik hoquq xatirisi we bashqa ishlarning tolimu nachar xelq'ara tesir peyda qilishi tüpeylidin xitay hökümiti mushundaq bir dolqunni qozghighan. Emma bu mesile toghrisida deslep bolup xatiremdin kechkini dölet miqyasidiki bir pa'aliyetning emdilikte rayon miqyasida ewj aldurulushi boldi. Chünki shi jinping eng deslep ‛xitay heqqidiki hékayilerni yaxshi sözlesh‚ heqqide toxtalghan. Emdilikte bolsa b d t we bashqa dunyawi teshkilatlarning, jümlidin london Uyghur sotining Uyghur rayonidiki zulumlarni ‛qirghinchiliq‚ we ‛insaniyetke qarshi jinayet‚ dep békitishidin kéyin xitay hökümiti öz bayanlirini rayon heqqidiki teshwiqatqa merkezleshtürüshke bashlidi. Shundaqla tashqi dunyagha özlirining izchil türde ashqunluq we bölgünchilikke qarshi ‛heqqaniy‚ küresh qiliwatqanliqini pesh qilip, sayahetchilik we meblegh sélishni janlandurushqa küchewatidu.”
Musteqil siyasiy analizchi ilshat hesenning qarishiche, xitay hökümiti özliri sadir qilghan qirghinchiliqni inkar qilish üchünla emes, téximu muhimi gherb dunyasining Uyghurlar heqqidiki bayanlirigha qarshi jeng teriqiside bu xil teshwiqat we uchur urushini qozghighan. Buningda ular gherb dunyasi anglap adetlinishke bashlighan Uyghurlar heqqidiki bayanlarni “Tuydurmas hujum” arqiliq asta sür'ette öz paydisigha mas halda özgertishni asas qilghan.
Derweqe xitay hökümitining ghayet zor maliye küchi we adem küchi serp qilish bedilige xelq'arada Uyghurlar heqqidiki bayanlarni bashqiche shekilde otturigha chiqirish urunushi oxshimighan netijilerge érishken, dep qariliwatqanliqi melum. Xitay hökümitining nuqtisidin élip éytqanda ularni bu mesilide “Utuq qazan'ghan” dep qarashqa bolush-bolmasliqi toghrisida gep bolghanda doktor shajiwiski buningda “Utuq” ni bahalashning ölchimi néme ikenlikini alahide eskertidu:
“Méningche, bu mesile del mushu teshwiqat urushidiki eng muhim nishan. Emma bezide kishilerning xitay heqqidiki mu'amilisining hemde Uyghurlar heqqidiki mu'amilisining zadi qandaq ikenlikige aldirap birnerse dégili bolmaydu. Shunga buningda biz ‛utuq‚ heqqide söz qilishning hajetsiz ikenlikini éytalaymiz. Chünki buningdiki muhim nuqta bashqilarningkige oxshimaydighan hékayini bazargha sélish. Némishqa dégende bu peqet bayan dunyasidiki riqabet xalas. Mundaqche éytqanda, gherb dunyasi bu mesile toghrisida ‛qirghinchiliq‚ we ‛insaniyetke qarshi jinayet‚ dégen bayanni otturigha qoydi. Emdi xitay hökümiti buninggha qarshi bolghan bayanlarni otturigha chiqirish üchün özlirining qollighuchiliri arqiliq bashqilargha bashqiche hékayini sözlitiwatidu. Bu xildiki chet ellik kishiler arisida biz diplomatlarni, muxbirlarni, sayahetchilerni körüwatimiz. Emma mesile shuki, xitay hökümitining bayanlirigha qandaq kishiler ishinidu? eger xitay hökümiti özlirige oxshash sözleydighan kishiler arqiliq özlirining démekchi bolghanlirini otturigha chiqarsa bu tebi'iy halda xélila ishenchlik anglinidu. Buning bilen ular ikki qat netijige érishidu: biri, bashqilargha Uyghur rayoni heqqidiki bashqiche bayanlarni singdüridu؛ yene bir suni léyitip bu rayonda zadi néme ish boluwatqanliqini bilgili bolmaydighan qilip qoyidu. Bundaq ehwalda xitayning qolidiki chet'elliklerning bu heqtiki bayanliri bashqilar üchün téximu ishenchlik bayan bolup qalidu.”
Xitay hökümitining xelq'aradiki Uyghurlargha da'ir bayanlarni özgertish urunushigha muhajirettiki Uyghurlarning angsiz yaki angliq halda masliship bériwatqanliqigha ilshat hesen alahide diqqet qilidu. Uning qarishiche, xitay hökümiti özlirining “Adil” ikenlikige tashqi dunyani ishendürüsh üchün bir qisim Uyghurlarni herqachan pichka qilip oynap kelgen. Bu xil wasite mahiyette stalin we adolf gitlér köplep qollan'ghan charilerdin bolup, nöwettiki uchur jéngidimu xitay hökümiti özlirining “Heq we toghra” ikenlikini namayan qilish üchün bir qisim Uyghurlarni bu oyun'gha shérik qilghan.
Nöwette xitayning “Xelq'ara alaqe merkizi” xitay merkiziy hökümitining orunlashturmisi boyiche tor dunyasida xitay hökümitining menpe'etige uyghun kélidighan bayanlarni tökme qiliwatqan bolup, bu hal “Yalghanni tekrarlawerse heqiqetke aylinidu” dégen neqilni eslitiwatqanliqi melum.