Xitay hökümiti peyda qilghan “Üch xil küch” we islam dinini xitaychilashturush siyasitining dawamlishishi

Qeshqer shehiri bulaq béshi kochisidiki meschitke ésilghan qizil teshwiqat lozunkisi, 2017-yili iyul.

Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüy 7-mart küni xitayning béyjingda échiliwatqan xelq qurultiyi we siyasiy kéngesh yighinida ötküzülgen axbarat yighinida muxbirlarning so'allirigha jawab bérip, islam dinini xitaychilashturushning uzaqqiche dawam qilidighanliqini bildürgen.

 “Amérika awazi” ning bu heqte bergen xewiride éytilishiche, ma shingrüy: “Shinjangda islam dinini xitaychilashturushning zörürlüki hemme ademge ayan. Bu bir muqerrer yüzlinish” dégen.

 “Islam dinini xitaychilashturush” eslide xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinping 2016-yil 4-ayda échilghan “Memliketlik dinlar xizmiti yighini” da otturigha qoyghan teshebbus bolup, “Shinxu'a tori” ning shu yili 23-aprél küni bergen xewiride körsitilishiche, shi jinping “Dinlarni sotsiyalistik jem'iyetke maslishishqa yéteklesh” tin halqip, “Diniy eqidilerni xitay medeniyiti bilen birleshtürüsh” kéreklikini tekitligen.

Bu yighindin kéyin, xitay medeniyiti we xitay kompartiyesining marksizmliq idiyesi bilen eng sighishmaydighan islam dinining xitayda mewjut bolush teqdirimu xirisqa duch kelgen. Xitayning höjjetliride ashkarilan'ghinidek, Uyghur rayonidiki islam dini “Meniwi késellik” , Uyghurlar bolsa “Diniy esebiyliktin yuqumlan'ghan bimarlar” dep qaralghan. “Diniy esebiylikni tüp yiltizidin yoqitish” üchün keng kölemlik lagérlar qurulup, Uyghurlar türküm-türkümlep qamalghan. Kommunizm qurbanliri xatire fondining aliy tetqiqatchisi, doktor adriyan zénzning yéqinda élan qilghan “Yéngiche basturush: siyasiy sinaq we xitay hökümitining shinjangdiki qayta terbiyelesh herikitining özgirishi” namliq bir doklatida, xitay hökümitining Uyghur rayonidiki atalmish “Esebiylikni yoqitish herikiti” ning emeliyette milyonlighan ademni tutush, méngisini yuyush we mejburiy emgekke sélish jinayitige aylan'ghanliqi otturigha qoyulghan.

 2021-Yil 12-ayda ötküzülgen “Memliketlik dinlar xizmiti yighini” da, shi jinping “Dinlarni xitaychilashturush yönilishide ching turush” ni muhim nishan qilip békitken. “Shinxu'a tori” ning shu yili 4-dékabir küni bergen xewirige qarighanda, shi jinping bu yighinda xitaydiki dinlarni xitaychilashturushni chongqurlashturush, marksizmliq din qarishigha ige xadimlarni köplep yétishtürüsh, étiqadchi ammini partiyening etrapigha toplash kéreklikini tekitligen.

Amérikadiki siyasiy analizchi doktor andérs kor ma shingrüyning sözige baha bérip yollighan yazmiche inkasida mundaq deydu: “Bu sözler xitay hökümitining islam dini we bashqa dinlarni xitay kompartiyesining changgilida tutup turushqa urunushining qilche özgermigenlikini körsitidu” .

2023-Yil 8-ayda shi jinping Uyghur rayonini ziyaret qilghanda, hökümet emeldarliridin “Shinjangda islam dinini xitaychilashturushni kücheytip, qanunsiz diniy pa'aliyetlerni ünümlük cheklesh” ni telep qilghan. “Ottura sherq” géziti 2023-yil 27-awghust bergen xewerde éytilishiche, gherb döletliri xitayni kishilik hoquq depsendichiliki bilen eyiblewatqan bir mezgilde, shi jinping Uyghur rayonigha bérip, “Islam dinini xitaychilashturush, térrorluq we bölgünchilikke qarshi küresh qilishni da'imlashturush arqiliq muqimliqni saqlash” ni tekitligen.

Sherqiy türkistan ölimalar birlikining ezasi turghunjan alawidinning bildürüshiche, islam dinini xitaychilashturush bu dinni tamamen özgertip yoq qilishtin bashqa nerse emes.

Amérikadiki tunggan analizchi ma jü xitay tarixida islam dinini xitaychilashturushning ming sulalisining axiri, ching sulalisining bashlirida bir qétim sinaq qilinip meghlup bolghanliqini, bu qétimqisining shi jinping hakimiyitining ikkinchi qétimliq sinaq qilishi ikenlikini we buning xitay milletchiliki bilen fashistik tüzüm astida élip bériliwatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Islam dinini xitaychilashturushtiki tüp meqset xitaydiki musulmanlarni teltöküs yoqitish we xitaylashturush. Ma shingrüyning bu qétim béyjingda bérip, islam dinini xitaychilashturushning muqerrer yüzlinish ikenlikini ochuq dawrang qilishi ularning Uyghur diyaridiki irqiy qirghinchiliq we medeniyet qirghinchiliqini dawamliq élip baridighanliqini dunyagha jakarlishi hésablinidu” .

 “Amérika awazi” ning bergen xewiride körsitilishiche, ma shingrüy yene islam dinini xitaychilashturushning “Shinjangni muqimlashturush” ning kapaliti ikenlikini, chünki “Üch xil küch” ning yenila aktip herikette ikenlikini, emma buningliq bilen “Shinjangni sirtqa échiwétish we tereqqiy qildurush” tin waz kechmeydighanliqini bildürgen.

Xitay hökümiti 2017-yildin buyan dawamlashturup kelgen basturushlirini “Diniy esebiylikni yoqitish we qattiq zerbe bérish herikiti” dep atighan we “5 Yildin buyan shinjangda térrorluq weqeliri yüz bermidi” dep teshwiq qilip kelgenidi. Bu jeryanda “Üch xil küch” ni köp tilgha almighan xitay da'irilirining bu qétim uni qayta kötürüp chiqishi diqqet qozghimaqta.

Ma jü ependi ma shingrüyning bu sözige baha bérip mundaq deydu: “Ma shingrüyning atalmish‛üch xil küch‚ ni qayta tilgha élishi özini zangliq qilghini, shundaqla ötken yillardiki qandaqtur ‛térrorluqqa qarshi küresh‚ netijilirini inkar qilghanliqidur. Biz kommunist xitayning toghra, mentiqliq gep qilishini kütmisekmu bolidu. Ular qandaq bahaniler özige asan bolsa, qaysisi paydiliq we könglikidek bolsa, shuni tapidu” .

Andérs kor xitay hökümitining bu yerde Uyghurlarni dawamliq basturushta qolgha chiqqudek seweb izdewatqanliqini bildürüp mundaq deydu: “Yéqinqi yillardin béri, shinjangda radikal diniy heriketlerning yüz berginige a'it héchqandaq pakit yoq. Emma xitay hökümiti yenila térrorluqni bahane qilip, islam dinini toluq kontrolluqigha élip, Uyghur we bashqa türkiy xelq musulmanlirigha irqiy qirghinchiliq yürgüzüp kelmekte” .

Turghunjan alawidin ma shingrüyning atalmish “Üch xil küch” ni xeterlik qilip körsitishidin endishe qiliwatqanliqini bildürüp: “Ma shingrüyning bu gepliri xitay hökümitining yene lagérgha kirmey qalghan Uyghurlarni qestleshni nishan qiliwatqanliqidin dérek béridu” dédi.