Analizchilar: xitay afghanistan arqiliq yéngi dunya tertipi ornitishqa urunmaqta
2021.09.19
Talibanlar afghanistanni qoligha alghan bu bir aydin buyan, xitayning talibanlargha qaratqan diplomatiyeside öz aldigha ish tutush we iqtisad arqiliq istratégiyelik üstünlükke érishish herikiti kücheymekte iken. Analizchilar amérikaning afghanistandin esker chékindürüshining xitayni aldiritip qoyghanliqini közitip kéliwatqan bolup, xitay bir yaqtin xushal bolsa, yene bir yaqtin éhtiyat bilen ish tutup, rayon üstünlükini bixeter we ünümlük usulda qolgha keltürüshke tirishmaqta iken.
15-Sintebir kanadaning “Dölet pochtisi” gézitide élan qilin'ghan “Ejderha xitayning qanatliri afghanistanni qaplidi, u dunyagha yéngi tertip ornitishqa urunmaqchi” namliq maqalide, xitayning afghanistan arqiliq “Bir belwagh bir yol” kéngeymichilikini kücheytip, ottura asiya, pars qoltuqi we ereb déngizi yolini échishni meqset qilghanliqi otturigha qoyulghan. Maqalining aptori, tashqiy siyaset mutexessisi shuwaloy majumdar (Shuvaloy Majumdar) ning qarishiche, xitayning afghanistanni gi'o-siyasiy orni intayin muhim dölet dep qarishida, pakistan we irandiki menpe'eti muhim rol oynaydiken؛ xitayning talibanni indekke keltürüshi we iqtisadiy wediler bilen kontrol qilishining perde arqisida pakistan bolghinidek, iranmu xitaydin kélidighan menpe'etni dep diniy ixtilaplarni bir chetke qayrip qoyup, xitay bilen taliban otturisida tengsheklik rol oynaydiken. Aptor maqaliside mundaq dep yazghan: “Pakistan, iran, afghanistan hökümetliri ejdiha xitayning béshidiki altun taj bolup qaldi, bu ejderha amérika tashlap ketken mazarliqta meghrurluq bilen aylinip yürmekte”.
Aptorning qarishiche, amérika prézidénti jow baydén gerche özini aqlap, afghanistanni talibanlargha tapshurup bérishning emeliyetchanliq ikenlikini, küchni merkezleshtürüp xitaygha taqabil turush üchün afghanistandin chékin'genlikini éytqan bolsimu, bu bir chong xataliq iken. Chünki buning aqiwitide xitay mezkur rayonda istratégiyelik üstünlükke ige boluwalidiken. Aptor bu maqaliside mundaq dégen: “2020-Yil 5-ayda men maqalemde xitayning rusiyening ornini élip, gherbning eng chong reqibi bolup qalidighanliqini yazghanidim. Xitay hazir rusiyeni özining may qachilash ponkitigha, pakistanni bolsa özining mustemlikisige aylandurup qoydi. Xitayning iqtisadiy, siyasiy we herbiy qoli dunyaning hemme yérige sozuldi. Amérika bir mezgil qoghdap kelgen dunya tertipi hazir xitayni merkez qilghan dunya tertipige almishishqa bashlidi”.
Amérika rand siyaset tetqiqat ornining tetqiqatchisi sikot harold amérikaning afghanistandin esker chékindürüshining xitaygha körsitidighan aktip we passip tesirini tilgha élip mundaq dédi: “Méningche, afghanistanning xitaygha köre qimmiti cheklik. Amérika her yil 45 milyard dollar chiqim qilip, afghanistanni qoghdap kéliwatatti. Gerche bu qétim amérika afghanistanni talibanlargha tartquzup qoyup, inawiti tökülgen bolsimu, sherqiy asiyadiki döletler amérikaning afghanistandiki patqaqtin qutulup, téximu keng istratégiyelik belwaghqa érishidighanliqini özliri üchün paydiliq dep oylap xushal boldi. Emma diqqet qilishqa tégishliki shuki, amérikaning meghlubiyiti bilen afghanistan qaytidin térrorluqning uwisigha aylinip, amérika we bashqa döletlerge tehdit peyda qilishi mumkin. Xitay talibanni hemkarlashquchi dep qaraydu, emma musulmanlarni térrorchi hésablaydu. Bu yerde xitayning saxtipezliki éniq. Amérika afghanistanda erkin, échiwétilgen, muqim, démokratik jem'iyet berpa qilalmidi. Xitay bolsa afghanistanda ul eslihe qurulushi élip bérish we bayliq qézishning koyida. Nahayiti roshenki, xitay hökümiti afghanistan xelqinimu özining omumiy nishanini emelge ashurushning bir qoshumche amili dep qaraydu, xitayning omumi nishani bolsa öz ichide Uyghurlarni basturush hemde öz menpe'eti üchün bayliq toplash.”
Türkiye hajettepe uniwérsitéti oqutquchisi, istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependi xitayning afghanistandiki menpe'etlirining köp ikenlikini, amérikaning chékinip chiqishi bilen xitayning bu menpe'etlerni qolgha kirgüzüshige paydiliq weziyet yaritilghanliqini bildürdi. Emma ekrem ependining bildürüshiche, xitayni bu rayonida istratégiyelik üstünlükke érishishi unche asan bolmaydiken.
Xitay “Bir belwagh bir yol” pilani arqiliq iqtisad karidori berpa qilip, xitaygha bayliq toplashni meqset qilsimu, buning keynidin siyasiy we herbiy üstünlük qazinishni nishan qilghan. Aptor bu heqte mundaq dep yazghan: “Xitayning yéngi mustemlikichiliki bolghan “Bir belwagh bir yol” qurulushi rimdin shi'en'giche qedimiy yipek yoli berpa qilish. Bu yipek yolining bir qismi pakistan bilen shinjang Uyghur aptonom rayoni arisigha jaylashqan. Xitay gherb dunyasining bu rayondiki qamallirini buzup tashlash pursitini kütüp kelgenidi. 2015-Yil, xitay hökümiti “Xitay-pakistan iqtisad karidori” üchün 62 milyard dollar meblegh saldi, 2019-yil xitay xelq azadliq armiyesi bilen pakistan armiyesi herbiy we istixbarat hemkarliqi ornatti. Pakistanning kabuldin keshmirgiche singip kirip, hindistan'gha taqabil turush pilani xitayning “Bir belwagh bir yol” pilani bilen ajayip mas keldi. Xitay gerche afghanistanning tebi'iy bayliqini közlisimu, lékin bu yerning istratégiyelik muhimliqi aldida u ikkinchi orunda turidu”.
Sikot harold ependi xitayning taliban arqiliq dunyada yéngi apet peyda qilishi mumkinlikini bildürüp mundaq dédi: “Xitayning taliban'gha yardem qilish arqiliq yéngi dunya tertipi ornitish teshebbusi talibanlarning ornini yuqiri kötürüshi mumkin. Eger siz xitayning öz ornini qayta tiklesh yaki dunyawi tesir küchke ige chong döletke aylinish istratégiyesidiki eng muhim amil néme désingiz, ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi dep jawab bérimen. Xitay talibandin ensiresh bilen birge uningdiki bezi pursetlerni kördi. Xitay radikal islamizm we térrorluqqa qarshi turidighanliqini sözlep keldi we shuni bahane qilip milyonlighan Uyghurlarni lagérlargha solap atalmish qayta terbiye élip bardi yaki mejburiy emgekke saldi؛ emeliyette bolsa Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüp, ularning kimlikini yoqitishqa we nopusini azaytishqa urundi. Menche, xitay hökümitining taliban'gha bolghan köz qarishi özgermeydu, belki talibanlar xitaydin hemkarliq izdeydu. Shunga talibanlar xitayning mezkur rayon we pütün yer sharida öz ornini qayta tiklesh üchün tüzgen omumiy pilanining bir qismi hésablinidu.”
Aptorning bu maqaliside qeyt qilishiche, pakistan talibanlargha bashtin ayagh yardem bérip kelgen, bunimu xitay bilen hemkarliship élip barghan, talibanlar bu qétim kabulni élip, axirqi wilayet penjishirge hujum bashlighanda ishletken ademsiz ayropilanni xitay teminlep bergen. Pakistan herbiy jasusluq orginining bashliqi fayiz hemid yéqinda kabulgha bérip, talibanlarning hökümet qurush ishlirigha közetchilik qilghan, u yene xitay üchünmu ishleydiken. Pakistan tashqi ishlar minsitiri shah mehmud qureyshi uninggha wakaliten xitay hökümiti bilen körüshüp pilan tüzüshkendin kéyin, iran'gha bérip iran prézidénti ibrahim re'isi bilen körüshken. Xitay iran'ghimu 400 milyard dollar meblegh salghan bolup, gherb ellirining iran'gha yürgüzgen imbargosining tesirini ajizlitish, iran bilen herbiy qoral we istixbarat hemkarliqi ornitishni meqset qilghan.
Erkin ekrem ependi xitayning taliban kontrolluqidiki afghanistanni shangxey hemkarliq teshkilatigha kirgüzüsh arqiliq, mezkur rayondiki iqtisad, siyasiy we herbiy üstünlükke érishishke tirishidighanliqini bildürdi.
Aptor yene mundaq dégen: “Amérika afghanistandin chékin'gendin kéyinki bir nechche heptide molla abdulgheni burader tyenjinde xitay tashqi ishlar minsitiri wang yi bilen körüshti. Xitayning yardimige érishkendin kéyin u xitayning shinjangdiki Uyghur musulmanlirigha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqigha arilashmaydighanliqi heqqide wede berdi. Pakistan deslepte bu ademni talibanning gherb bilen söhbetliship, munasiwetlerni yaxshilaydighan bash elchisi qilip teyinlep, mensiwini östürgenidi. Hazir pakistan bu diplomatiyedin waz kechti, uningmu mensiwini chüshürüp, mu'awin bash ministir qilip qoydi”.
Maqalining axirida aptor medeniyetler dunyasini xitayning tehditidin agahlandurup mundaq dégen:
“Biz choqum barghanséri éghirlawatqan iqtisadiy we ijtima'iy yétersizlikimizni yéngip, emeliyetni éniq tonup, xitaydek reqibimizge dadil yüzlinip, soghuq munasiwetler urushidin kéyin bolup baqmighan bir xelq'ara ittipaq qurushimiz kérek. Amérikaning kontrolluqi astidiki tinchliq ayaghlishiwatqan bu weziyette ejdiha xitayning qara sayiliri medeniyetler dunyasini qaplidi. Bizning bu xirisqa taqabil turush waqtimiz yétip keldi”.