Хитайниң експорт чәклимиси вә америка-хитай мунасивитиниң кәлгүси

Вашингтондин мухбиримиз әзиз тәйярлиди
2025.01.06
Raytheon-amerika-bayraq-AP “райсон” (Raytheon) ширкәт бинасиниң сиртида америка байриқи ләпилдәватқан көрүнүш. 2019-Йили 10-июн, вобурн
AP/Elise Amendola

Америка-хитай мунасивити йеқинқи йилларда изчил хәлқарадики чоң темилардин болуш билән биргә дуняниң сиясий вә иқтисадий вәзийитигә биваситә тәсир көрсәткүчи мәркизий амиллардин санилип кәлмәктә. Һалбуки, хитайниң дунядики иккинчи зор иқтисадий гәвдигә айлинишиға әгишип, дөләт ичидики хәлқ турмушини яхшилашқа зеһин қоюшниң орниға хитайчә алаһидиликкә игә һакиммутләқлиқни дуняға кеңәйтиш асасидики “дуняға хоҗа болуш” ниң койиға чүшүши, хитайниң америка билән дүшмәнлишишигә йол ачқан муһим амил болуп қалди.

 Хитайниң әнә шу хил “дуняға һөкүмрани болуш чүши” ниң гәвдилик қурбанлириниң бири болуватқан уйғур қирғинчилиқиға җавабән америка һөкүмәт даирилири өткән бирнәччә йилда хитай иҗра қиливатқан мәҗбурий әмгәк мәһсулатлирини чәкләш мәзмунидики бир қатар иқтисадий җаза тәдбирлирини елан қилди. Хитайму буниңға қарши тәдбир сүпитидә бир қисим җаза тәдбирлирини елан қилди. Әнә шуларниң әң йеңиси 2-январ күни хитай һөкүмитиниң америка тәвәсидики 28 чоң ширкәткә експорт чәклимиси елан қилишта әкс етип, икки тәрәп мунасивитидики йириклишишниң техиму юқири пәллиси болуп қалди.

Хитай сода министирлиқи (MOC) вә хитай һөкүмитиниң карнийи болған “йәр шари вақит гезити” 2-январ елан қилған уқтурушта ейтилишичә, улар “дөләт хәвпсизлики вә дөләт мәнпәәтини қоғдаш” үчүн өзлириниң хәлқара мәҗбурийитини ада қилип, америка тәвәликидә тизимға алдурулған 28 ширкәткә мал експорт қилишни мәни қилиш буйруқи елан қилған. Мәзкур буйруқ бойичә, бу ширкәтләрниң хитай тәвәсидики һәрқандақ ширкәт билән иқтисадий муамилидә болушиға, җүмлидин ширкәт мәсуллириниң хитай чеграсидин қәдәм елиши яки хитайға мәбләғ селишиға йол қоюлмайду; хитай тәвәсидики һәрқандақ сода ширкити яки шәхс хитай дөлитиниң рухсити болмиған әһвалда бу ширкәтләргә һәрқандақ тавар яки хам әшяни експорт қилишқа болмайду; хилаплиқ қилғучилар барлиқ ақивәткә җавабкар болиду. Бу хитай һөкүмити 2024-йили 28-декабир күни америка һөкүмитиниң тәйвәнгә һәрбий қорал-ярағ сетип беришигә наразилиқ билдүрүп, ғәрб дунясидики йәттә ширкәткә җаза елан қилғандин кейинки йәнә бир қетимлиқ “өч елиш” һәрикити, дәп қариливатқанлиқи мәлум. Йәнә бәзиләр болса буниң 20-январдики америка пирезиденти қәсәм берип вәзипә тапшурувелиш һарписида оттуриға чиққанлиқиға қарап, буни йеңи нөвәтлик пирезидент доналд трампниң хитайға қарита еғир таможна беҗи қоймақчи болғанлиқи билән бағлап чүшәндүрүватқанлиқи мәлум. Бу һәқтә сөз болғанда “ташқи мунасивәтләр кеңиши” (CFR) ниң алий тәтқиқатчиси брад сетсер (Brad Setser) мундақ дәйду:

“хитай һечқачан хитайға мәбләғ салғанлар вә хитай базири үчүн мәһсулат яритиватқанлардин башқиларниң хитай базириға қол тиқишиға йол қоймайду. Хитай пәқәт ички истемал мәһсулатини ишләпчиқарғанларға қошумчә ярдәм пули бериду. Әмма хитайниң ички қисмида базарни чөридигән һалда көплигән риқабәт мәвҗут. Һәрқайси өлкиләр вә һәрқайси тармақлар өз алдиға мәлум бир ширкәткә һамийлиқ қилиду. Бу җәһәттин қарайдиған болсақ, хитайниң бу қетим нишан қилғанлирини наһайити талланған түрләр, дейишкә болиду. Чүнки буларниң һәммиси байден һөкүмитиниң йеқинқи бирнәччә қанун лайиһәлири үчүн диққәт мәркизи болуп кәлгән саһәләрдур. Йәнә келип булар дөләт мудапиә саһәсигә четилидиған һәмдә америка иқтисади үчүн ачқучлуқ болған түрләр.”

 “ню-йорк вақит гезити” ниң обзорида ейтилишичә, бу қетим хитай һөкүмити җаза елан қилған ширкәтләрниң көп қисми америка дөләт мудапиә саһәсигә вә һава бошлуқи техникасиға четишлиқ ширкәтләр болуп, буниң ичидә “бойең” (Boeing), “райсон” (Raytheon), “локхид мартин” (Lockheed Martin) қатарлиқлар бар. Америка содигәрләр уюшмисиниң рәиси майкил харт (Michael Hart) ниң қаришичә, хитай һөкүмити изчил түрдә хитайдики ширкәтләрниң иқтисадий мәнпәәтигә биваситә зиян йетидиған ишлардин сақлинип келиватқан болуп, хитайниң бу хил җазалири һәмишә хитайға иқтисадий мәнпәәт қазинип беридиған ширкәтләрни зиянға учратмаслиқни алдинқи шәрт қилип кәлгән. Шуңа бу мәнидин алғанда бу қетимқи җазаму охшашла һечқандақ хитай ширкитигә чоң бир зиян елип кәлмәйду. Әмма америка-хитай мунасивитиниң техиму яманлишишиға йол ачиду.

Хитай һөкүмитиниң қайтурма һуҗум шәклидә өч алмақчи болуватқанлиқи нөвәттә омумйүзлүк билиниватқан бир реаллиқтур. Болупму трамп һөкүмити дәвридә хитай һөкүмити таможна беҗи мәсилисигә қарита “биринчи басқуч” луқ мәҗбурийәтни ада қилиш һәққидики сөһбәтни тамам қилмастин созуп йүрүп, байден дәвригә өтүп кәткән иди. Әмма байден һөкүмити бу һәқтики чәклимиләрни көпәйтип, 2024-йилиниң ахириға кәлгәндә хитайдики 140 ширкәткә җаза елан қилған һәмдә хитайниң өзәк (chip) саһәсидики паалийәтлирини паләч қилип қойған иди. Әмма хитайниң бу нөвәтлик “өч елиш” һәрикити маһийәттә америка үчүн һечқандақ “әҗәллик” зәрбә һесабланмайдиған болуп, айлинип келип әң ахирида зиян тартидиғини йәнила хитай болидиғанлиқи ениқ.

 Бу тоғрисида сөз болғанда брад сетсер мундақ дәйду: “сизниңму хәвириңиз бар. Хитай һәр вақит америка вә башқа чәт әл мәбләғ саһиблириниң мәблиғини хитай базиридин сиқип чиқиришни арзу қилиду. Бу ши җинпиң һакимийәт бешиға чиққандин буянқи муһим хизмәт нишанлириниң бири болуп кәлди. Һазирқи мәсилә униң қайси сүрәттә бу хизмәт нишанини әмәлгә ашурушиға бағлиқ болуп қалмақта. Әмма қандақ болушидин қәтийнәзәр, бу әһвал ши җинпиң истратегийәлик җәһәттин тәхирсиз, дәп қариған һечқандақ нәрсини өзгәртәлмәйду. Техиму муһими, һазирқи хитай төт-бәш йилниң алдидикигә қариғанда експортқа техиму бәкрәк еһтияҗлиқ болуватиду. Йәнә келип америка һазир истемал нуқтисидин хитайға беқинди болуп қелишниң зийинини барғансери чоңқур тонуп йетиватиду. Хитайму шу тәриқидә америка базириға беқинди болмаслиқни қанчилик арзу қилған һаләттиму шунчә көп саһәләрни ислаһ қилишқа моһтаҗ болуватқан һазирқи шараитта өзлириниң ғайәт зор ишләпчиқириш базисини маңдурушта йәнила ташқи експорт йолиға еһтияҗлиқ.”

Мәлум болушичә, америка дөләт мудапиә саһәси көпинчә әһвалда “америка үчүн асаслиқ дүшмән” дәп қариливатқан хитай билән сода қилмайдиғанлиқи үчүн, хитай һөкүмити бу қетим җаза елан қилған ширкәтләр буниң һечқандақ тәсиригә учримайдикән. Америка иқтисадиму буниң бирәр тәсиригә дуч кәлмәйдиған болғачқа, бу һал хитайниң “сән қилғанни мәнму қилалаймән” дегән шәкилдики дипломатик қаршилиқи, дәп қаралмақта. Биз бу һәқтә хитай һөкүмитиниң пикрини елиш мәқситидә вашингтондики хитай әлчиханисиға елхәт йоллиған болсақму, улардин һечқандақ җаваб кәлмиди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.