Xitayning éksport cheklimisi we amérika-xitay munasiwitining kelgüsi

Washin'gtondin muxbirimiz eziz teyyarlidi
2025.01.06
Raytheon-amerika-bayraq-AP “Rayson” (Raytheon) shirket binasining sirtida amérika bayriqi lepildewatqan körünüsh. 2019-Yili 10-iyun, woburn
AP/Elise Amendola

Amérika-xitay munasiwiti yéqinqi yillarda izchil xelq'aradiki chong témilardin bolush bilen birge dunyaning siyasiy we iqtisadiy weziyitige biwasite tesir körsetküchi merkiziy amillardin sanilip kelmekte. Halbuki, xitayning dunyadiki ikkinchi zor iqtisadiy gewdige aylinishigha egiship, dölet ichidiki xelq turmushini yaxshilashqa zéhin qoyushning ornigha xitayche alahidilikke ige hakimmutleqliqni dunyagha kéngeytish asasidiki “Dunyagha xoja bolush” ning koyigha chüshüshi, xitayning amérika bilen düshmenlishishige yol achqan muhim amil bolup qaldi.

 Xitayning ene shu xil “Dunyagha hökümrani bolush chüshi” ning gewdilik qurbanlirining biri boluwatqan Uyghur qirghinchiliqigha jawaben amérika hökümet da'iriliri ötken birnechche yilda xitay ijra qiliwatqan mejburiy emgek mehsulatlirini cheklesh mezmunidiki bir qatar iqtisadiy jaza tedbirlirini élan qildi. Xitaymu buninggha qarshi tedbir süpitide bir qisim jaza tedbirlirini élan qildi. Ene shularning eng yéngisi 2-yanwar küni xitay hökümitining amérika tewesidiki 28 chong shirketke éksport cheklimisi élan qilishta eks étip, ikki terep munasiwitidiki yiriklishishning téximu yuqiri pellisi bolup qaldi.

Xitay soda ministirliqi (MOC) we xitay hökümitining karniyi bolghan “Yer shari waqit géziti” 2-yanwar élan qilghan uqturushta éytilishiche, ular “Dölet xewpsizliki we dölet menpe'etini qoghdash” üchün özlirining xelq'ara mejburiyitini ada qilip, amérika tewelikide tizimgha aldurulghan 28 shirketke mal éksport qilishni men'i qilish buyruqi élan qilghan. Mezkur buyruq boyiche, bu shirketlerning xitay tewesidiki herqandaq shirket bilen iqtisadiy mu'amilide bolushigha, jümlidin shirket mes'ullirining xitay chégrasidin qedem élishi yaki xitaygha meblegh sélishigha yol qoyulmaydu؛ xitay tewesidiki herqandaq soda shirkiti yaki shexs xitay dölitining ruxsiti bolmighan ehwalda bu shirketlerge herqandaq tawar yaki xam eshyani éksport qilishqa bolmaydu؛ xilapliq qilghuchilar barliq aqiwetke jawabkar bolidu. Bu xitay hökümiti 2024-yili 28-dékabir küni amérika hökümitining teywen'ge herbiy qoral-yaragh sétip bérishige naraziliq bildürüp, gherb dunyasidiki yette shirketke jaza élan qilghandin kéyinki yene bir qétimliq “Öch élish” herikiti, dep qariliwatqanliqi melum. Yene beziler bolsa buning 20-yanwardiki amérika pirézidénti qesem bérip wezipe tapshuruwélish harpisida otturigha chiqqanliqigha qarap, buni yéngi nöwetlik pirézidént donald trampning xitaygha qarita éghir tamozhna béji qoymaqchi bolghanliqi bilen baghlap chüshendürüwatqanliqi melum. Bu heqte söz bolghanda “Tashqi munasiwetler kéngishi” (CFR) ning aliy tetqiqatchisi brad sétsér (Brad Setser) mundaq deydu:

“Xitay héchqachan xitaygha meblegh salghanlar we xitay baziri üchün mehsulat yaritiwatqanlardin bashqilarning xitay bazirigha qol tiqishigha yol qoymaydu. Xitay peqet ichki istémal mehsulatini ishlepchiqarghanlargha qoshumche yardem puli béridu. Emma xitayning ichki qismida bazarni chöridigen halda köpligen riqabet mewjut. Herqaysi ölkiler we herqaysi tarmaqlar öz aldigha melum bir shirketke hamiyliq qilidu. Bu jehettin qaraydighan bolsaq, xitayning bu qétim nishan qilghanlirini nahayiti tallan'ghan türler, déyishke bolidu. Chünki bularning hemmisi baydén hökümitining yéqinqi birnechche qanun layiheliri üchün diqqet merkizi bolup kelgen sahelerdur. Yene kélip bular dölet mudapi'e sahesige chétilidighan hemde amérika iqtisadi üchün achquchluq bolghan türler.”

 “Nyu-york waqit géziti” ning obzorida éytilishiche, bu qétim xitay hökümiti jaza élan qilghan shirketlerning köp qismi amérika dölet mudapi'e sahesige we hawa boshluqi téxnikasigha chétishliq shirketler bolup, buning ichide “Boyéng” (Boeing), “Rayson” (Raytheon), “Lokxid martin” (Lockheed Martin) qatarliqlar bar. Amérika sodigerler uyushmisining re'isi maykil xart (Michael Hart) ning qarishiche, xitay hökümiti izchil türde xitaydiki shirketlerning iqtisadiy menpe'etige biwasite ziyan yétidighan ishlardin saqlinip kéliwatqan bolup, xitayning bu xil jazaliri hemishe xitaygha iqtisadiy menpe'et qazinip béridighan shirketlerni ziyan'gha uchratmasliqni aldinqi shert qilip kelgen. Shunga bu menidin alghanda bu qétimqi jazamu oxshashla héchqandaq xitay shirkitige chong bir ziyan élip kelmeydu. Emma amérika-xitay munasiwitining téximu yamanlishishigha yol achidu.

Xitay hökümitining qayturma hujum sheklide öch almaqchi boluwatqanliqi nöwette omumyüzlük biliniwatqan bir ré'alliqtur. Bolupmu tramp hökümiti dewride xitay hökümiti tamozhna béji mesilisige qarita “Birinchi basquch” luq mejburiyetni ada qilish heqqidiki söhbetni tamam qilmastin sozup yürüp, baydén dewrige ötüp ketken idi. Emma baydén hökümiti bu heqtiki cheklimilerni köpeytip, 2024-yilining axirigha kelgende xitaydiki 140 shirketke jaza élan qilghan hemde xitayning özek (chip) sahesidiki pa'aliyetlirini palech qilip qoyghan idi. Emma xitayning bu nöwetlik “Öch élish” herikiti mahiyette amérika üchün héchqandaq “Ejellik” zerbe hésablanmaydighan bolup, aylinip kélip eng axirida ziyan tartidighini yenila xitay bolidighanliqi éniq.

 Bu toghrisida söz bolghanda brad sétsér mundaq deydu: “Sizningmu xewiringiz bar. Xitay her waqit amérika we bashqa chet el meblegh sahiblirining meblighini xitay baziridin siqip chiqirishni arzu qilidu. Bu shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin buyanqi muhim xizmet nishanlirining biri bolup keldi. Hazirqi mesile uning qaysi sür'ette bu xizmet nishanini emelge ashurushigha baghliq bolup qalmaqta. Emma qandaq bolushidin qet'iynezer, bu ehwal shi jinping istratégiyelik jehettin texirsiz, dep qarighan héchqandaq nersini özgertelmeydu. Téximu muhimi, hazirqi xitay töt-besh yilning aldidikige qarighanda éksportqa téximu bekrek éhtiyajliq boluwatidu. Yene kélip amérika hazir istémal nuqtisidin xitaygha béqindi bolup qélishning ziyinini barghanséri chongqur tonup yétiwatidu. Xitaymu shu teriqide amérika bazirigha béqindi bolmasliqni qanchilik arzu qilghan halettimu shunche köp sahelerni islah qilishqa mohtaj boluwatqan hazirqi shara'itta özlirining ghayet zor ishlepchiqirish bazisini mangdurushta yenila tashqi éksport yoligha éhtiyajliq.”

Melum bolushiche, amérika dölet mudapi'e sahesi köpinche ehwalda “Amérika üchün asasliq düshmen” dep qariliwatqan xitay bilen soda qilmaydighanliqi üchün, xitay hökümiti bu qétim jaza élan qilghan shirketler buning héchqandaq tesirige uchrimaydiken. Amérika iqtisadimu buning birer tesirige duch kelmeydighan bolghachqa, bu hal xitayning “Sen qilghanni menmu qilalaymen” dégen shekildiki diplomatik qarshiliqi, dep qaralmaqta. Biz bu heqte xitay hökümitining pikrini élish meqsitide washin'gtondiki xitay elchixanisigha élxet yollighan bolsaqmu, ulardin héchqandaq jawab kelmidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.