Xitayning amérika sheherliride qurghan yer asti sot mehkimiliri ashkarilandi

Amérika bilen xitayning herbiy hazirliq riqabiti keskinleshmekte

Bundin ikki yil ilgiri yeni 2023-yili 4-ayning 18-küni “Nyu-york waqti” gézitide, xitay hökümitining amérikada we bashqa gherb döletliride qurghan nurghunlighan qanunsiz saqchi ponkitliri ashkarilinip zor ghulghula qozghighanidi. Halbuki 2025-yil kirishi bilen amérikada xitayning yer asti sot mehkimiliri barliqi otturigha chiqqan. Amérikadiki “Kündilik xewerler fondi” ning 29-yanwar élan qilghan tekshürüsh doklatida déyilishiche, bu yer asti sot mehkimiliri, xitay birliksep bölümining teshkillishide amérikada qurulghan atalmish xitay muhajirliri teshkilatliri yeni yurtdashlar jem'iyiti (tongshangxuy), sodigerler jem'iyiti (shang xuy) qatarliq teshkilatliri qarmiqida qurulghan bolup, bularning xitay kompartiyesining istixbarat we qanun organliri bilenmu biwasite baghlinishliq bolushi, amérikadiki hökümet xadimliri we weziyet analizchilirining jiddiy diqqitini qozghighan hem endishige salghan.

Amérika dölet mejlisi qarmiqidiki “Amérika-xitay istratégiyelik riqabet pewqul'adde komitéti” ning re'isi jon mulinar (John Robert Moolenaa) “Kündilik xewerler fondi” muxbirining ziyaritini qobul qilghinida, bu qilmishni eyiblep: “Xitay hökümitining xitay kompartiyesining birliksep bölümining tor arqiliq basturghuchi qanun sistémisini amérika tupriqida yürgüzüsh urunushi, amérikaning igilik hoquqi we qanunning roligha qilin'ghan qobul qilghili bolmaydighan hujumdur” dégen.

Xewerde déyilishiche, “Kündilik xewerler fondi” ning birnechche ayliq tekshürüshi netijiside melum bolushiche, bu qanunsiz sot mehkimiliri amérikaning kaliforniye, washin'gton alahide rayoni, nyu-york we xawayi shtati qatarliq jaylarda qurulghan xitayning “Jéjyangliq yurtdashlar jem'iyiti”, “Wénjuluq yurtdashlar jem'iyiti”, “Fujyenlik yurtdashlar jem'iyiti”, “Xitay sodigerler jem'iyiti” namliridiki qanunsiz teshkilatliri qarmiqida tesis qilin'ghan bolup, ularning xitaydiki qanun ijrachiliri bilen intérnét we élxet alaqisi barliqi melum bolghan. Gerche xitayning birliksep bölümige qarashliq amérikadiki xitay teshkilatliri bu sot mehkimilirining amérikadiki xitay puqralirining shopurluq pirawisini (kinishkisini) yéngilash, xitay köchmenlirining nikahtin ajrishish resmiyetlirini asanlashturush qatarliq kündilik turmushtiki mesililerni bir terep qilidighanliqini bildürgen bolsimu, emma amérikadiki qanun xadimliri we weziyet analizchilirining bildürüshiche, xitayning amérikadiki mezkur yer asti sot mehkimiliri zorluq wasitilirini qollinip, amérika qatarliq döletlerdiki xitay kompartiyesige qarshi öktichilerni basturush we xitay kompartiyesining chet ellerdiki tesirini kücheytish rolini oynaydiken.

Chikago uniwérsitétining tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati téng byawning qarishiche, amérikada ashkarilan'ghan xitayning yer asti sot mehkimiliri amérikaning qanunini éghir derijide buzupla qalmastin belki, amérika döliti we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri üchünmu zor tehdit iken.

Téng byaw mundaq dédi: “Xitay da'irilirining amérikada bu xil sot mehkimilirini qurushi we uni ishqa kirishtürüshi, amérikaning qanuniy tüzülmisige éghir derijide buzghunchiliq qilghanliq. Bu, yene amérikadiki heqqaniyetni qoghdighuchi kishiler üchün éghir tehdit bolidu. Ashkarilinishiche, bu sot mehkimiliri bezi tekshürüshlerde bolush, kishilerning shexsi uchurlirini qanunsiz toplash, kishilerning péyigha chüshüsh, tehdit sélish qatarliq pa'aliyetlerde bolidiken. Ular yene bir qisim öktichilerni xitaygha qayturup kétish qilmishliridimu bolidiken. Bularning hemmisi amérikaning asasiy qanuni we qanun belgilimilirige qilin'ghan éghir derijidiki buzghunchiliq qilmishliri.”

Kündilik xewerler fondining xewiride déyilishiche, téximu xeterlik bolghini, xitayning amérikadiki atalmish “Yurtdashlar jem'iyiti”, “Sodigerler jem'iyiti” namida quruwalghan qanunsiz teshkilatliri we ularning qarmiqidiki yer asti sot mehkimilirining hemmisi dégüdek, xitay döliti ichidiki istixbarat organliri we birliksep xadimliri hetta jama'et xewpsizlik organliri xadimliri bilen qerellik uchriship turidiken.

 Tekshürüsh doklatida tilgha élinishiche, amérikadiki bu teshkilatlar xitayning dölet ichidiki hökümet organliri bilen élxet we téléfon alaqiside bolghandin bashqa, “Chay yighilishi” yaki “Chay söhbiti” qatarliq namlarda qerellik yighilishlar ötküzüp, bir qisim teshkilat bashliqliri we yer asti sot mehkimisining xadimliri xitayning jama'et xewpsizlik organliri bilen birlikte, chet ellerde turup qalghan xitay hökümet xadimlirini zorluq wasitiliri arqiliq xitaygha qayturup kétish heqqide muzakirilerde bolghaniken.

Téng byaw ependi yene bu qétim bayqalghan xitayning yer asti sot mehkimilirining ilgiri chet ellerde bayqalghan xitayning saqchi ponkitlirigha oxshashla xitayning qanun organliri we istixbarat organliri bilen biwasite baghlinishliq ikenlikini tekitlidi.

Téng byaw mundaq dédi: “Ularning beziliri ‛yurtdashlar jem'iyiti‚ namida, beziliri ‛sodigerler jem'iyiti‚ namida qanunsiz qilmishlar bilen shughullanmaqta. Ularning hemmisining dégüdek xitayning birliksep bölümi we istixbarat organliri bilen qoyuq alaqisi bar, bu yer asti sot mehkimilirining ilgiri ashkarilan'ghan chet ellerdiki qanunsiz saqchi ponkitliri bilenmu qoyuq alaqisi bar bolup, xaraktér jehettin ular hemmisi oxshash.”

Amérikadiki Uyghur pa'aliyetchiliridin xitay weziyiti analizchisi ilshat hesen ependimu ziyaritimizni qobul qilip, xitayning amérikada ashkarilan'ghan yer asti sot mehkimilirini “Amérikaning qanun sahesige qilin'ghan ashkara tajawuzchiliq” dep körsetti.

 Ilshat hesen ependi yene xitayning amérikada éghir tehdit peyda qiliwatqan atalmish “Yurtdashlar jem'iyiti”, “Sodigerler jem'iyiti” qarmiqida qurulghan “Yer asti sot mehkimiliri” qatarliq bu xil qanunsiz teshkilatlirigha qarita amérika hökümitining öz qanuniy boyiche qattiq tedbir qollinishi kéreklikini bildürdi.

Ilshat hesen ependi yene bu xil teshkilatlarning amérikadiki xitay kompartiyesi hakimiyitige qarshi öktichiler we xitay puqralirighila tehdit sélip qalmastin belki amérikadiki Uyghurlarghimu éghir bésim we tehditler élip kéliwatqanliqini agahlandurdi.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.