Amérika, xitayning shéyn we timu eplirining bixeterlikige diqqet qilishqa bashlidi

Uyghur élidiki bir qisim yanfon igiliri tor saqchiliridin jiddiy agahlandurush uchuri tapshuruwalghan. 2015-Yili noyabir.

Xitayning dunyaning hemme yéride keng omumlashqan ijtima'iy alaqe épi tik-tokning qollan'ghuchilarning xususiy uchur bixeterlikige zor tehdit peyda qiliwatqanliqi, jümlidin uning milyonlighan qollan'ghuchigha a'it uchurlarni xitayda arxiplighanliqi ashkarilan'ghandin kéyin bu ep küchlük tenqidlerge we so'al-soraqqa uchrighan. Amérika, en'gliye we awstraliye hökümetliri bu epni organ télifonlirida ishlitishni chekligen bolsa, amérikaning montana shtati tunji bolup bu epni xususiy téléfonlarda ishlitishni chekligen.

Amérika dölet mejlisi teripidin qurulghan “Amérika-xitay iqtisad we bixeterlik tekshürüsh komitéti” (USCC) xeterning tik-tok épi bilenla tügimeydighanliqi, bashqa xitay epliriningmu oxshashla xeterlik ikenlikini eskertti.

Mezkur komitét doklatida xitayning shyin (Shein) we tému (Temu) qatarliq eplirini nuqtiliq tekshürgen. Ularning déyishiche, bu epler peqet xususiy uchur bixeterliki üchünla tehdit bolup qalmay, u yene mejburiy emgek ishlitish we eqliy mülk hoquqigha xilapliq qilish arqiliq heqsiz riqabet muhiti shekillendürmektiken.

14-Aprél küni élan qilin'ghan “Shéyin, tému we xitayning éléktronluq sodisi: sanliq melumat xetiri, teminlesh zenjiridiki mesililer we soda yochuqliri” mawzuluq mexsus doklatta déyilishiche, shéyin we timu adil bolmighan riqabet usuli hemde amérika qanunidiki yochuqlardin paydilinip, amérika soda bazirida téz örligen. U amérika baziridiki moda kiyim-kéchek sodisining 50 pirsentini igiligen bolup, oxshash sahediki riqabetchiliri bolghan “Zara ,H & M” lardin éship ketken.

Shéyin tor béti (Shein) xitay milyardér kiris shü teripidin qurulghan bolup, bash merkizi sin'gapordiki kiyim-kéchek tor béti. Amérikaning blumbérg xewerler tori 2022-yili shéynda sétilghan kiyim-kécheklerde ishlitilgen paxtining d n a sini tejribe qilish arqiliq, bu paxtilarning del Uyghur élining paxtisi ikenlikini jezmleshtürgen idi. Amérika hökümiti “Shinjang paxtisi” dep bilinidighan bu paxtini Uyghurlarning mejburiy emgikige chétishliq bolghanliqi üchün chekligen bolsimu, bu mehsulatlar shéyn arqiliq amérika bazirigha keng-kushade kirmektiken.

Doklatta körsitilishiche, bundaq bolushidiki seweb, ular xitaydin biwasite halda amérikiliq istémalchilargha mal sétish hemde herbir qétimda zakaz qilin'ghan mallarning qimmiti 800 dollardin töwen bolush sherti qoyush arqiliq tamozhnidiki tekshürüshtin ötüp kétidiken. Chünki qimmiti 800 dollardin töwen posulkilar amérika tamozhnisida tekshürülmeydiken. Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi pitir irwinning déyishiche, qanundiki bu boshluq Uyghur mejburiy emgikige chétishliq mallarning amérika bazirigha kirishini ünümlük chekleshke tosqunluq qilmaqtiken. U mundaq dédi:

“Menche bu Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanunidiki boshluq. Shéiyn shirkitining bu boshluqtin paydilinip turup Uyghur mejburiy emgiki mehsulatlirini amérikadiki istémalchilargha biwaste yetküzüshi heqiqetenmu muhim mesile. Buni tosush üchün amérika choqum qanundiki boshluqni étishning yollirini izdishi kérek. Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi bu heqte mejburiy emgek heqqide tetqiq qiliwatqan tetqiqatchilar we organlar bilen köprek hemkarliship, shéyn'gha oxshash shirketlerni bayqash we uni tosush iqtidarini ashurushi kérek. Eng muhimi qanundiki yochuqni étish kérek”.

“Amérika-xitay iqtisad we bixeterlik tekshürüsh komitéti” ning doklatida körsitilishiche, shéynda sétiliwatqan bu erzan bahaliq kiyim-kéchikler xitayda süpet tekshürüshidin ötmeydighan bolghachqa uningda adem bedinige hemde muhitqa ziyanliq ximiyelik terkiblerning intayin köplüki tetqiqatchilar teripidin bayqalghan. Shéyn we timu tor béـtidiki mehsulatlar yene, neshr hoquqi we eqliy mülk hoquqighimu éghir derijide xilap bolup, shéyn shirkitige neshr hoquqi sewebidin échilghan dawalarmu bar iken.

Tor sodisi bilen shughulliniwatqan shéyn we timu qatarliq xitay shirketliri amérikining we gherb ellirining shirketliridek öz mehsulatlirida mejburiy emgek bolmasliqigha kapaletlik qilish, pakiz teminlesh zenjirliri ishlitish, mehsulatlarning süpitige kapaletlik qilishtek qa'idilerge emel qilip olturmighanliqtin, amérika we yawropadiki riqabetchi shirketliri bilen heqsiz riqabet qilidiken. Mesilen, tému shirkiti qisqighine bir yilgha yetmigen waqit ichide teminlesh sür'itining tézliki bilen amérikining amazon (Amazon) we walmart (Walmart) shirketliridin halqip ketken.

Pitir irwin radiyomizgha qilghan sözide, amérika shirketliri yaki amérikiliq import qilghuchilar öz teminlesh zenjirlirining Uyghur mejburiy emgikidin xaliy bolushigha kapaletlik qilish bilen helek boluwatqanda xitay shirketlirining qanundiki yochuqtin paydinilinip kétishidek heqsiz riqabetning toxtitilishi lazimliqini éytti. U mundaq dédi: “Bu mesile amérikaliq siyaset tüzgüchilerge, mejlis ezalirining aldigha qoyulushi kérek. Amérikaliq import qilghuchilar Uyghur mejburiy emgikini cheklesh qanunigha boysunushqa mejbur turuqluq, némishqa xitay shirketliriningmu bu qanun'gha boysunushi telep qilinmaydu, dégen so'alni qoyush kérek. Bu mesile munazire qilinishi we özgertilishi kérek”.

“Amérika-xitay iqtisad we bixeterlik tekshürüsh komitéti” doklatining axirida amérika dölet mejlisige bu heqtiki teklip-pikirlirini sun'ghan we “Shéyn we xitaydiki bashqa éléktronluq tijaret shirketlirining amérikadiki bazar ülüshining téz sür'ette éshiwatqanliqini közde tutup turup, amérika hökümiti bu shirketlerning amérikining qanun-nizamlirigha emel qilishi we amérika shirketlirige qarighanda adaletsiz halda ewzellikke érishelmeslikige kapaletlik qilishi kérek.” dégen. Ular amérika dölet mejlisi amérikining tor tijaritige munasiwetlik siyaset-qanunliridiki boshluqni etkendila xitayning shéyn qatarliq shirketliri qolliniwatqan soda endizisige taqabil turup, amérikaning menpe'etini qoghdiyalaydighanliqini tekitligen.

Ular doklatida yene mundaq dégen: “Bilumbérg xewer torining shéyndiki mehsulatlarning shinjang paxtisi bilen yasalghanliqini ispatlap bérishi bu shirketlerning amérika qanunigha xilapliq qiliwatqanliqini körsitip béripla qalmay, u yene amérika hökümitining xitaydin tor arqiliq sétiwélin'ghan mallarni ünümlük tekshüridighan qoralining yoqlighini körsitip berdi. Amérikagha kirgen posulkilar, jümlidin eng yuqiri sétiwélish ölchimi astidiki milyonlarche posulka tekshürülmeydu. . . Démek, muwapiq xizmetchi we téxnika qoralliri bolmisa, amérika tamozhnisidiki xadimlarning amérikaning qanun-nizamlirigha xilap halda kiriwatqan erzan bahaliq mallarni perqlendürüsh we toxtitishi ünümlük bolmaydu”.

Amérikadiki Uyghur herikiti teshkilatining bashliqi roshen abbas xanim radiyomizgha qilghan sözide xitayda ishlepchiqiriliwatqan hemme türdiki mehsulatlarda Uyghur mejburiy emgikining barliqi her küni dégüdek yéngi ispatlar bilen ashkariliniwatqan bir shara'itta xitayning herqandaq shirkitige mejburiy emgekke chétishliq, dep turup mu'amile qilinishi we munasiwetlik qanun-tüzümlerning da'irisining kéngeytilishi lazimliqini bildürdi.