Sofi richardson: “Xitay emeldarlirigha alahide qoghdinish imtiyazi bérishke bolmaydu! ”

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri mudiri, kishilik hoquq mutexessisi doktor sofiy richardson (Sophie Richardson) amérika Uyghur birleshmisi mexsus teshkillen'gen “Gülxan söhbiti” de sözlewatqan körünüsh. 2024-Yili 30-iyul, fayrfaks

Yéqinda amérika Uyghur birleshmisi uyushturghan “Gülxan söhbiti” pa'aliyitide, biz kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining sabiq diréktori doktor sofi richardson xanim bilen söhbetlishish pursitige érishtuq. Kishilik hoquq, bolupmu Uyghurlar mesilisi heqqide chongqur bilimge ige bolghan sofi xanim söhbet jeryanida shi jinpinggha qarshi xelq'araliq heriketler, Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qarita xelq'ara jem'iyetning inkasi we Uyghurlarning dölet halqighan basturulushi heqqidiki köz qarashlirini biz bilen ortaqlashti.

Töwende öz muxbirimiz shehrizadning sofi richardson xanim bilen ötküzgen mexsus söhbiti diqqitinglarda bolidu.

Muxbir: sofi xanim, ziyaritimizni qobul qilghiningizgha rehmet. Siz xewerdar bolghandek, bu yil dunya puqralar sot mehkimisi we argéntina soti shi jinpinggha qarshi dawa achti. Bu sotlarning shi jinping heqqide höküm chiqirishining qandaq ehmiyiti bar, dep qaraysiz?

Sofi richardson: bu yerde oxshimighan ikki xil jeryan mewjut. “Dunya puqralar soti” bir hökümetsiz teshkilat. Uning qanuniy jehettin mejburlash küchi yoq. Gerche uning delil-ispatlarni bahalash, so'al sorash we höküm békitish jehetlerde qanuni küchi bolmisimu, emma u bir qatar xelq sotlirining eng yéqinqi birsi. Bu menidin éytqanda, bu sot simwolluq rolgha ige, shundaqla uni bir qanche yil ilgiri londonda ötküzülgen Uyghur sotining dawami déyishkimu bolidu. Menche bu sot edliye jehettiki emeliy bir ilgirileshke bolghan intilishning qiziqarliq ipadilinishi. Argéntinada échilghan sot bolsa emeliy we qanuniy küchke ige pa'aliyet. Eger bu dawa ilgiriliyelise xushallinarliq ish bolidu, chünki bu emeliyette kishilik hoquq depsendichilikige jawabkar xitay emeldarlirini qanuni jazagha tartishtek bir tirishchanliqqa wekillik qilidu.

Muxbir: sizningche, xelq'ara jem'iyet Uyghur qirghinchiliqini toxtitishta tesir körsitelidimu? bolupmu biz körüwatqan jaz tedbirliri we diplomatik tirishchanliqlar yéterlikmu? bu mesililerni ünümlük hel qilish üchün yene qandaq tedbirlerni qollinish kérek?

Sofi richardson: “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning yaki xitayning kishilik hoquq depsendichilikige qarshi turush yolida herqaysi hökümetler körsetken tirishchanliqlarning ehmiyitini kem sundurghum yoq. Shuning bilen bir waqitta dunyaning bashqa jaylirida, bolupmu heqiqiy ziyankeshlik boluwatqan jaylardiki kishilik hoquq kirizislirigha qarita hökümetler we xelq'ara teshkilatlar wujudqa chiqarghan eyibleshlerge, bu heqte otturigha chiqqan küchlük diplomatik inkaslargha hemde bu hökümetlerning béyjing bilen sodilashqandiki mu'amilisige sélishturghanda, mangidighan yolning téxi uzun ikenlikini körüwalalaymiz. Méningche nurghun hökümetler yenila shi jinpinggha jeng élan qilishni xalimaydu, bolupmu bu ziyankeshlikler sewebidin shi jinpinggha qarshi chiqmaydu. Emma ularmu bundaq qiliwergende özliriningmu tebi'iy halda mushu mesilining bir qismigha aylinip qalidighanliqini, téximu muhimi xitay hökümitining xelq'aradila emes, bu döletler üchünmu barghanséri bir chong tehdit boluwatqanliqini künséri tonup yétiwatidu. Shunga biz hazir körüshke bashlighan hemde toghra yönilishke qarap tashlan'ghan bezi qedemler buninggha jawab bolidu, dep oylaymen. Men ularning bu qabahetlik, sistémiliq we keng kölemlik mewjut boluwatqan kishilik hoquq depsendichilikining pakitlirigha qarita qet'iy we pirinsipal shekilde jawab qayturushini ümid qilimen.

Muxbir: sizningche, hökümetlerning xitay emeldarlirigha wiza cheklimisi qoyushi we ularning mal-mülkini tonglitish charisini ijra qilishi Uyghur qirghinchiliqini hel qilishta kargha kélemdu?

Sofi richardson: méningche bu cheklimiler cheklesh rolini oynaydu, bu tedbirler tüpeylidin ashu xitay emeldarliri bedel töleydu. Emma uning netijisini körüsh unche asan emes. Méning ensireydighinim shuki, kishilik hoquq depsendichilikining qurbanliri yaki uningdin hayat qalghuchilarning bu tedbirler ishqa ashurmaqchi bolghan netijilerni körelishi natayin. Shunglashqa, méningche biz xitay hökümet emeldarlirigha tekshürüsh we eyiblesh mesiliside alahide qoghdinish imtiyazi bérilishi lazim, deydighan qarashtin waz kéchishimiz kérek. Bilginingizdek heptining her qandaq künidiki herqandaq gézitni élip qarisingiz hökümetlerning öz emeldarlirining mes'uliyitini sürüshte qiliwatqanliqini yaki b d t gha oxshash teshkilatlarning bir qisim döletlerdiki ziyankeshlikke uchrawatqan kishilerge qarita tekshürüshni kéngeytmekchi boluwatqanliqi toghrisidiki xewerlerni körisiz. Shunga xitayning nöwettiki rehberlikige öz hörmitini körsitish bilen birge, otturigha qoyulghan delillerge yüzlen'gen halda bu pikirni ilgiri sürüshning némishqa shunche qiyin'gha chüshüwatqanliqini chüshenmeymen.

Muxbir: Uyghur karxanichiliri we xeyr-saxawetchiler qandaqlarche xitay da'irilirining hujum nishanigha aylinip qalghan? sizningche, amérika hökümiti bu kishilerni qoghdash üchün némilerni qilalishi mumkin?

Sofi richardson: bu heqiqetenmu ghelite bir hadise. Mesilen, ekber esetke oxshash deslep xitay hökümiti mukapatlighan bezi kishiler emdi kélip qandaqtur bir shekilde “Tehdit” yaki “Chataq” qa aylinip qalghan. Méningche, bu ashu kishilerning qanchilik muweppeqiyet qazan'ghanliqi hemde ularning ish-pa'aliyetlirining kompartiye xalaydighan chek-chégra ichide bolushidin qet'iynezer, xitay hökümiti ularning alahide kimlikke ige bolushini yaki shundaq kimlikte heriket qilishini xalimasliqi bilen melum derijide baghlinishliq. Emma bu kishilerning bashqa döletlerdiki kishiler bilen alaqide bolghanliqi, shundaqla ularning xelq'ara taratqulargha ulishalighanliqimu buningdiki muhim seweblerdin, dep oylaymen. Chünki hökümet bu kishilerning mushu makanda boluwatqan ishlar toghrisida tashqi dunyagha özliriningkidin pütünley perqliq bolghan hékayilerni sözlep sélishini chekleshke eng zor derijide zéhin qoyghan.

Muxbir: Uyghurlar duch kéliwatqan dölet halqighan basturush heqqidiki chüshenchingizni biz bilen ortaqlishalamsiz? yeni xitay hökümitining chet ellerdiki Uyghur jama'itige bolghan tesiri qanchilik boluwatidu? bu kishilerni qoghdash üchün qandaq tedbirlerni qollinishqa bolidu?

Sofi richardson: méningche bu kishilerning chüshen'ginidinmu keng da'irige chétilidighan bir mesile. Siz yaki men tonuydighan qanchilighan kishige heptide yaki künde dégüdek Uyghur rayonidiki hökümet emeldarliridin qanchilik wats'ap (WhatsApp) uchuri kélidighanliqini oylap béqing. Ular etrapimizdiki wirjiniye, meriylend we washin'gton shehiride turuwatqan kishilerge ashkara söz qilmasliq, bolmisa hélihem shu jayda yashawatqan uruq-tughqanlirigha xewp yétidighanliqini éytiwatidu. Méningche köpinche kishiler buni melum qilish-qilmasliq yaki kimge melum qilish toghrisida ikkilinip qéliwatidu. Men nurghun kishiler bilen sözleshtim, ular bu xil basturushni melum qilghanda ularning musapirliq yaki siyasiy panahliq telep qilish salahiyitige, shuningdek menggülük olturum yaki wetendashliq élish tirishchanliqlirigha dexli yetküzüshidin ensireydu. Ularning özlirige chataq tépiwalghusi yoq. Kishilerde hökümet da'iriliridin qachidighan, özliri uchrawatqan mesililerde ulardin yardem sorimaydighan bir héssiyat bar, shunga men buni yenila köp tekshürülmigen mesile dep oylaymen. Men yene hökümetlerni bu mesilige qarshi inkas bildürüsh, tekshürüsh, xitay ichidiki buninggha mes'ul emeldarlarning isimlirini ashkarilash yaki jawabkarliqqa tartish, ularning bu yerge kélishining aldini élish, bu xil qilmishlargha chek qoyidighan bashqa tedbirlerni tépip chiqish üchün yéterlik ish qilmidi, dep oylaymen.

Muxbir: irqiy qirghinchiliqni inkar qilish yaki sizning xizmitingizni inkar qilishtek ehwallarda bu mesilini qandaq hel qildingiz? sizningche biz bu xil mesilini qandaq bir terep qilishimiz kérek?

Sofi richardson: méningche izchil türde pakitlar bilen yüzlishishimiz, bundaq ishning boluwatqinini inkar qiliwatqanlargha harmay chüshendürüshimiz lazim. Qéni siz melum bir shexske yaki ademge melum bir yézida yaki qamaqxanida yüz bergen ishlarni qandaq chüshendürisiz? bu heqiqeten chongqur tetqiqatning küchi, meyli u kishilik hoquq teshkilatliri üchün bolsun, akadémiklar üchün bolsun, axbaratchiliq üchün bolsun, taratqular üchün bolsun, pakitlarni otturigha qoyalaydighan hemde “Eger siz bundaq ish bolmighan, désingiz undaqta mawu shexs yaki mawu weqede yüz bergen ishlarni qandaq chüshendürisiz?” déyeleydighan bolushi kérek. Méningche, mana bu heqiqetenmu meyli xelq sotida bolsun yaki heqiqiy sot bolsun, Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliqqa jawabkar bolghan xitay hökümet emeldarliri jawabkarliqqa tartilidighan sotta haman bir küni otturigha chiqidighan küchlük pakitning asasidur.

Muxbir: rehmet sizge.

Sofi richardson: sizgimu rehmet.