Xitay gulagliridiki Uyghurlargha qarshi jinayetler (3)

Gérmaniyelik muxbir masiyas bolin'gér (Mathias Bölinger) neq meydandin xewer bériwatqan körünüsh.

Gérmaniyelik muxbir masiyas bolin'gér (Mathias Bölinger) ning birnechche yilliq izdinishining mehsuli bolghan “Yughuri téxnikiliq gulag: xitayning Uyghurlargha qarshi jinayetliri” (Der Hightech-Gulag: Chinas Verbrechen gegen die Uiguren) namliq eser 2023-yili 16-féwralda neshr qilin'ghandin kéyin Uyghur diyaridiki lagirlarning arqa körünüshi gherb oqurmenliri üchün téximu chüshinishlik halda ayan boldi. Bolupmu Uyghurlarni millet süpitide qayta qurup chiqish arqiliq yoq qilishni közligen bu zor layihining deslepki emeliy qedemlirining 2000-yillardila bashlan'ghanliqi, shu waqitlardiki “Qosh tilliq ma'arip” namidiki xitayche oqutush we Uyghur yashlirini “Éshincha emgek küchliri” dégen namda ichkiridiki zawutlargha erzan bahaliq ishlemchi qilip ewetishning Uyghurlarni assimilyatsiye qilishtiki ikki muhim qedem ikenliki tepsiliy sherhilendi. Lagérlar bolsa del ene shu arqa körünüshte bashlan'ghanidi.

Twitter/Mathias Boelinger

Qirghinchiliqqa chirmashqan “Shadimanliq samasi”

Aptor eserde nuqtiliq bayan qilghan hadisilerning biri Uyghur diyaridiki qirghinchiliq layihisining qandaq bolup téz qedemde otturigha chiqishi hésablinidu. Tarixtiki mustemlikichilik sistémilargha oxshash xitaylarning hökümranliqimu Uyghur yashlirini ghayet zor sanda ‍ishsiz we namrat bolush teqdirige giriptar qilghan. Kéyinche bolsa bu xil ishsiz yashlarning köpiyip kétishi bir türlük ijtima'iy xewp dep qaralghan. Emma Uyghurlarning hökümetke bolghan chüshenchisidiki burulush nuqtisi 5-iyuldiki ürümchi qirghinchiliqidin kéyin bir baldaq yükselgen. Bolupmu gu'angdongning shawgu'en shehiridiki xitay ammisining shu jaydiki oyunchuq zawutigha erzan bahaliq ishchi bolup yötkelgen déhqan yashlirigha kelkündek basturup kélishi, Uyghur ishchilar tayaq yep ‍ölüwatqan neq meydanda xitay saqchilarning bexiraman qol qowushturup tamasha körüshi, 5-iyul küni Uyghur aliy mektep oqughuchiliri xitayning besh yultuzluq qizil bayriqini kötürginiche adalet telep qilip namayish qilghanda buning qanliq basturulushi Uyghurlar hakimiyetni aghdurup tashlashni telep qilmighan halettimu ularning oxshashla xewp hésablinidighanliqini deslepki qedemde ‍uyghurlargha hés qildurghan. Gerche shu kündiki weqede ürümchi shehiride “197 Xitay puqrasining tayaq yep ölgenliki” élan qilin'ghan bolsimu, kéyinche bularning “Qisasi” bekmu qimmet toxtighan.

AFP

Aptorning bayan qilishiche, xitay hökümiti shu qétimqi weqedin kéyin özlirining bu jeryanda birer mes'uliyiti barliqini tilgha almighan, eksiche tézdin chet'elde muhajir bolup turuwatqan rabiye qadir xanimni we dunya Uyghur qurultiyi (d u q) ni bu qétimliq weqening perde arqisidiki layiheligüchisi, dep élan qilghan. Shuning bilen Uyghurlarni nishan qilghan “Térroluqqa qarshi turush” herikiti we “Qattiq zerbe bérish” téximu yuqiri pellige chiqqan. Shuningdin kéyinki besh yilda zadi qanche Uyghurning, bolupmu Uyghur yashlirining shu weqege baghlinip tutqun qilin'ghanliqi namelum halda qéliwergen. Ene shu teriqide lagér sistémisi bashlinishtin burunla Uyghurlar minglap qamaqxanigha topliniwergen. Emma xitay hökümiti térrorizmni destek qilghan halda xelq'aragha pütkül Uyghurlarni “Düshmen küchler” qatarida teswirleshni bashliwetken. Buning bilen Uyghur diyarini eng chong gulag makanigha aylandurushning nezeriyewi asasiy hasil bolghan.

Aptor alahide diqqet qilghan yene bir qiziqarliq hadise shu bolghanki, xitay hökümitining Uyghur diyaridiki siyasiy kontrolluq we basturush siyasiti 1950-yillardin buyan addiyliqtin murekkeplikke, bir qatlamliqtin köp qatlamliqqa, bir sahedin köp sahege yüzlen'gen. Eng axirida bu hal qirghinchiliqning ‍otturigha chiqqanliqini namayan qilghan. Emma bu jeryanda Uyghurlarni “Shadimanliq ussuli” gha teshkillesh arqiliq buni Uyghurlarning “Bextiyar turmushi” gha “Ispat” qilish xahishi qilche özgermestin dawam qilghan. Lagér sistémisi eng yughuri pellige chiqqan 2018-2020 yilliri ariliqida Uyghur diyarigha ziyaretke kelgenler “Qirghinchiliq” bilen baghlinishliq bolghan Uyghurlarning “Xushalliq ichide ussul oynawatqanliqi” ni hemmila jayda körgen. Xitay hökümiti qirghinchiliq heqqiki eyibleshlerni ret qilishta herqachan “Uyghurlarning ussulgha chüshüwatqanliqi” ni muhim desteklerning biri qilip kelgen. Bu heqte söz bolghanda aptor masiyas bölin'gér mundaq deydu.

“Shundaq. Buni bekmu qiziqarliq bolghan bir hadise, déyish mumkin. Chünki xitay xelq jumhuriyiti qurulghan waqitlardin bashlapla xitay bolmighan milletler herqachan naxsha-ussulgha jor bolghan halda közge chéliqip keldi. Bu ehwal yalghuz Uyghurlar üchünla shundaq bolghan emes. Qaraydighan bolsaq xitayning gherbiy jenub qismidiki yünnen etrapida yashaydighan milletler, tibetler birdek naxsha-ussul bilen mujessemlen'gen halda teswirlinip keldi. Gerche bu xelqlerning medeniyet en'enisi xitay üchün herqachan tehdittin bésharet bolup tuyulsimu, emma bu xelqler medeniyitining muhim terkibi qismi bolghan ussul undaq bolmidi. Shundaq emesmu? eqelliysi bu xelqlerning edebiyati herqachan xitay üchün xeterlik sahe bolup keldi. Emma ussulda bundaq amillar mewjut bolmidi yaki bashqa sahege oxshash unchilik xeterlik bolmidi. Shuningdek bu xil ussullarning xitay hakimiyiti bilen toqunushup qélishi kemdin-kem körüldi. Shuning bilen xitay hökümiti bu amildin toluq paydilinip Uyghurlarni ussulgha sélishni izchil dawam qildurdi. Buningda bir yaqtin Uyghurlargha zulum salmighanliqini hemde ularning medeniyet en'enisining qandaq qoghdiliwatqanliqini pesh qilghili bolidu, yene bir yaqtin xitay xelqige bu makanni ‛shadimanliq dunyasi‚ sheklide teswirlep bergili bolidu. Qisqisi Uyghurlarning ussuli xitay üchün Uyghurlarni assimilyatsiye qilishta héchqanche salmaqliq tosuq bolalmaydu. Shunga Uyghurlarning hemmila nersisini chekligen xitay Uyghurche ussulni cheklimidi”.

Tarixning ikki uchida: oxshimighan gulaglar

Aptor eserde yip uchi qilghan bezi shexslerning kechmishliri Uyghur diyaridiki siyasiy weziyetning arqa körünüshige da'ir nazuk sahelerni oxshimighan nuqtilardin yorutup béridu. Shu xildiki détallarning biri ilham toxti we abduweli ayup déyish mumkin. Aptorning bayan qilishiche, eyni waqitta abduweli ayup zamandash Uyghur yashlirigha oxshash yazghuchi yaki sha'ir bolush istikide merkiziy milletler uniwérsitétigha oqushqa kelgende ilham toxti uning arzusini anglap “Biz yashawatqan bu dunya sha'ir-yazghuchilarning emes, belki siyasiyonlar yaki iqtisadshunaslarning dunyasi” dégen. Kéyinche, xitay hökümiti ilham toxtini Uyghur mesilisining menbesini tehlil qilip béqishqa teklip qilghanda u mesilining Uyghurlarda emes, eksiche xitay showénizimi bilen yughurulghan siyasetlerde ikenlikini pakitlar bilen otturigha qoyghan. Uyghur diyaridiki lagér sistémisi yuqiri pellige yetkende ashu xildiki pikirge mayil birmu Uyghur ziyaliysi aman qalmighan. Siyasiy yaki iqtisad sahesige yürüsh qilish arzusida bolghanliki Uyghur özini lagérda körgen.

AP

Aptor mushu xil ré'alliqni arqa körünüsh qilghan halda eyni waqitta yehudiylar qamalghan lagérlar bilen Uyghurlar qamalghan lagérlarni oxshimighan nuqtilardin sélishturidu. Shi jinping shu qatarda xitay kadirlargha söz qilghanda éytqan “Terbiyeleshtin chiqqandin kéyinmu ularni dawamliq terbiyelesh lazim. Shundaq qilghandila ulugh jungxu'a kimliki we medeniyitini barliq milletlerge ortaq chüshenche qatarida singdürgili bolidu” dégen sözler mahiyette Uyghurlar qamalghan lagérlar bilen 20-esirdiki gulag yaki lagérlarning perq qilidighanliqini körsitip béridu. Bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida u bu heqte mexsus toxtilip ötti.

“Méningche bu lagérlar otturisida yenila köpligen perqler bar. Ikkinchi dunya urushi mezgilide yehudiylar qamalghan lagérlar emeliyette adem öltüridighan zawutqa aylinip qalghan. Buningda tutup kélin'gen yehudiylar lagérgha qamilidu hemde uzun ötmey top-topi bilen qirip tashlinidu. Ularning bir qismi derweqe mejburiy emgekke sélin'ghan. Emma ularmu kéyinche ölüm xewpidin qéchip qutulalmighan. Démekchimenki, natsistlarning meqsiti yehudiylarni tüp yiltizidin yoq qiliwétish bolghan. Yene kélip eyni waqitta bir qisim yehudiylar natsistlarning kontrolluqi yetmigen jaylardin bashqa jaylargha qéchip kétishke ilaj qilalighan. Emma hazirqi basquchta xitay kompartiyesi qiliwatqan ishlar buninggha oxshimaydu. Gerche ularning qiliwatqanlirimu qirghinchiliq, dep qariliwatqan bilen ular mejburiy hamile chüshürüsh, tébbiy wasitilerni qollinish dégendek charilar arqiliq Uyghurlarning nopusini tedrijiy azaytiwatidu. Biz buning delillirini keng-kushade körmektimiz. Shunga hazir biz xitay kompartiyesining pütkül Uyghurlarni biraqla qirip tashlash ornigha Uyghurlarning kimlikini untuldurush, ulargha xitay kimlikini singdürüsh sheklide ‛qanun'gha boysunidighan insanlar‚ qilip özgertiwatqanliqini körüwatimiz. Hazir bu lagérlarda ölüp kétiwatqan ademler az emes. Buningmu ispatliri yéterlik. Shunga bu ishlarni hemmila kishi mushu esirdiki eng qebih jinayet, dep qarawatidu. Yene kélip bu lagérgha qamalghanlar melum étnik türkümge mensup kishiler boluwatidu. Shunga bu ishlar ‛qirghinchiliq‚ dep qariliwatqan bilen natsistlarning qirghinchiliqidin perqliq alahidiliklerge ige”.

Hazirghiche melum bolghan bir qisim “Qet'iy mexpiy” höjjetler xitay hökümitining neziride “Töt milyon gumanliq” Uyghurning barliqini tekitlewatqan bolup, bu sanni “Terbiyelesh” ning qanchilik nisbette omumlashqanliqi hazirghiche sir bolup kelmekte. Shuning bilen birlikte adryan zénzgha oxshash lagérshunas alimlar xitay hökümitining Uyghur diyaridiki qilmishlirini “Asta sür'etlik qirghinchiliq” dégen teswirde xulasilep kelmekte.