“Iqtisadshunas” zhurnili: “2025-Yili xitay iqtisadi üchün bek qéyin bir yil bolidu ”

 “Iqtisadshunas” (Economist) zhurnilida élan qilin'ghan maqalide, trampning saylam mezgilide xitay malliridin kem dégende 60 pirsent tamozhna béji élishqa wede qilghanliqi, u saylamda ghelibe qilghandin kéyin, xitay, fentanilning amérikagha éqip kirishining aldini almisa xitay malliridin yene 10 pirsent artuq baj alidighanliqini ilgiri sürgenliki bayan qilin'ghan. Maqalide, eger tramp dégenlirini emeliyleshtürse xitay iqtisadiy üchün éghir zerbe bérilidighanliqi we 2025-yilining xitay iqtisadi üchün bek qéyin bir yil bolidighanliqi körsitilgen. Shuning bilen bir waqitta, xitay hökümiti buninggha qarshi tedbir almisa xitayning iqtisadining éshish sür'iti 2.4 Pirsent töwenleydighanliqi ilgiri sürülgen.

Donald tramp aldinqi nöwetlik pirézidéntliq mezgilide xitaygha qarshi soda urushining piltisini yéqip, xitayning éksport mehsulatlirigha nechche yüz milyard dollarliq tamozhna béji qoyghan, shuning bilen bir waqitta xitayning eng chong uchur-alaqe téxnika shirkiti bolghan xu'awéyni cheklesh herikiti bashlatqanidi. Tramp ikkinchi qétim pirézidéntliq wezipisige olturushtin burun, xitay malliridin kem dégende 60 pirsent tamozhna béji élishqa wede qilip kelmekte.

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizi (RAND Corporation) istratégiye we xewpsizlik mutexessisi doktor raymond ko (Raymond Kuo) radiyomiz ziyaritini qobul qilip, u “Iqtisadshunas”  zhurnilida otturigha quyulghan pikirlerge omumen qilip éytqanda qoshulidighanliqini éytti. Bu heqte mundaq dédi:

“Omumyüzlük qilip éytqanda xitay iqtisadi üchün aldimizdiki yil bek qéyin bir yil bolidu. Aldinqi hepte, xitay iqtisadiy komitét rehberlirining ammiwi istémalni téximu köpeytish we righbetlendürüsh kéreklikini chüshen'genliki heqqide kishilerge ümid béridighan xewerler bar. Menche, bu peqetla bir iqtisadiy mesile emes, bu bir siyasiy mesile. Xitay iqtisadining yéqinqi 30 yildiki tereqqiyati intayin konkrét siyasiy iqtisadiy endizige tayandi. Yerlik hökümetler dölet igidarchiliqidiki karxanilargha yaki xususiy igiliktiki shirketlerge pul üchün yerlerni sétiwetti. Bu qurulmini chöridigen halda bir qatar munasiwetler barliqqa keldi. Emma hazir, bu qurulma xorap tügewatidu. Hazir burunqigha oxshash tereqqiyatqa, yeni ösüshke érishelmeywatidu. Mesilen, xitayda öy-mülük baziri bek yaxshi emes. Shunga buningdin qutulushning yoli bu dinamikalarning köp qismini tetürige burash lazim, yeni pulni ishlepchiqarghuchilardin istémalchilargha qayturup bérish kérek. Emma siz bayliq we siyasiy hayatini ishlepchiqarghuchilarni qollash asasida qurghan barliq kishilerning iqtisadni qayta eslige keltürüsh üchün pul we ornidin waz kéchishni xalimaydighanliqini tesewwur qilalaysiz. Peqet xitay bu heqte siyasiy qarar chiqarghandila bu emelge ashidu dep oylaymen”.

 Yéqinda, “Wol-sitrét zhurnili” gézitining obzorchisi woltir rasil mid (Walter Russell Mead)  xitay iqtisadi heqqide bir parche maqale yézip, xitayning özi kolighan origha özi chüshüwatqanliqini, xitay iqtisad modélining dawam qilalmaydighanliqini ilgiri sürgenidi. U, buning asasliq sewebini körsitip, “Hazir xitayning bezi yerliride 2021-yildin buyan öy bahasi texminen %30 chüshüp ketti. Sana'ette tapqan paydisi ötken bir yilda %17.8 Töwenlidi. Yashlarning ishsizliq nisbiti dawamliq ashmaqta. Chet ellikler meblegh sélishni xalimaywatidu” dégenidi.

 Xitay memliketlik xelq qurultiyining yighinida, qiyin ehwalda qalghan xitay iqtisadi we donald trampning xitay bilen yéngi soda urushini bashlash éhtimaligha qarita yéngi qarar maqullan'ghanidi. Xitay yene, yerlik hökümetlerning ghayet zor qerzni tölishige yardem bérish üchün, 1 tirilliyon 400 milyard dollarliq iqtisadni righbetlendürüsh pirogrammisini jakarlighanidi.

Halbuki amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Shi jinpingning xata siyasitining xitay iqtisadigha tehdit séliwatqanliqini we bu siyasitining xitay iqtisadini chöktürüwétishi mumkinlikini ilgiri sürdi.  U mundaq dédi:

“Shi jinpining iqtisadiy tereqqiyattiki xata siyasiti xitay iqtisadigha tehdit séliwatidu. U, iqtisadning izchil tereqqiyatining asasi bolghan istémaldin yüz örüdi. U meblegh sélishni köpeytishni oylaydu, chünki merkiziy banka bu ‛urush mashinisi‚ ni qurmaqchi boluwatidu. Yeni u qiyinchiliqqa duch kelgen xitay dölet bankilirigha yardem qilishni oylawatidu. U xitay istémalchilirini küchlendürüshni xalimaydu. Uning üstige, u xitay kompartiyesining muhim we yadroluq ezalirining, yeni saylighuchilirining yardimidin ayrilip qélishidin qorqidu. Uning pilani peqet xitaydiki sana'et ishlepchiqirish hejmini we iqtidarini ashurush, bu xitayda pul paxalliqini éghirlashturuwétidu. Pul paxalliqi xitayda alliqachan omumlashqan bolup, u xitay iqtisadini chöktürüwétishi mumkin”.

 Doktor gordon chang we doktor raymond ko qatarliq analizchilar xitayda bir yürüsh iqtisadiy mesililerni hel qilish üchün meblegh sélishni östürüsh we xitaydiki sana'et ishlepchiqirish hejmini we iqtidarini ashurush, éksportni köpeytish emes, eksiche istémalchilarni küchlendürüsh, bolupmu bazar we iqtisadiy qurulma islahati élip bérishi kéreklikini ilgiri sürmekte.