Хитай иқтисадиниң чөкүши уйғур ели үчүн немидин дерәк бериду?

Бир аял евиргрәнд (хеңда) өй-земин ширкитиниң хитайдики тәрәққият түрлирини көрситидиған хәритә бар тамниң йенидики пәләмпәйдин чүшүватқан көрүнүш.2023-Йили 18-сентәбир, бейҗиң.

Өткән һәптә, уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретари ма шиңрүй уйғур елидики мәркәзгә қарашлиқ бир қанчә саһәләргә қарита йеңи йиллиқ хизмәт нишани һәққидә йолйоруқ бәргән. Ваһаләнки, ма шиңрүйниң тунҗи қетим уйғур районидики електир енергийә, нефит-рәңлик метал, учур-мулазимәт, хәвәрлишиш, пул-муамилә қатарлиқ мәркәзгә қарашлиқ кархана-орунларниң дөләтниң дөләтниң күчи вә омумий тәрәққиятиға техиму яхши мулазимәт қилишини тәкитлиши, мутәхәссисләрниң диққитини қозғайдиған муһим темиларниң бири болмақта.

Хитай башқурушидики “тәңритағ тори” ниң 22-февралдики хәвиридә көрситилишичә, ма шиңрүй уйғур районидики мәркәзгә қарашлиқ саһәләрниң хизмәтлирини тәкшүрүштә, мәркәз билән йәрлик һөкүмәтләрниң өзара мәнпәәт йәткүзүш, өзара һәмкарлиқни йәниму илгири сүрүш вә чоңқурлаштуруши лазимлиқини әскәрткән. У нуқтилиқ һалда електир енергийәси, көмүр, нефит ишләпчиқириш түрлири қурулушини тезлитип, “шинҗаңниң ток, көмүр, нефитлирини сиртқа йәткүзүш” истратегийәси арқилиқ дөләтниң електир енергийә, кан байлиқ бихәтәрликигә капаләтлик қилиш билән бир вақитта, дөләтниң омумий тәрәққиятини күчәйтип, омумий хәлқ игиликиниң муһим ролини техиму яхши җари қилдурушни тәкитлигән.

 “демократик хитай фиронти” ниң муавин рәиси, “манҗурийәни әслигә кәлтүрүш һәрикити” ниң мәслиһәтчиси, канададики сиясий анализчи шең шө бу һәқтә радийомизниң зияритини қобул қилғанда ма шиңрүйниң мәркәзгә қарашлиқ електир енергийә, кан-нефит байлиқлири саһәсидики кархана-орунларға бу йеңи йолйоруқни тәкитлиши маһийәттә, хитай һөкүмитиниң нөвәттики пәйдинпәй начарлишишқа қарап кетиватқан иқтисадий вәзийити билән мунасивәтлик, дәп көрсәтти. Шең шө ханим бу һәқтә тохтилип мундақ деди:

 “һазир хитай иқтисадини чекиниш басқучида дейишкә болиду. Чүнки, униң өй-мүлүк базири, пай-чәк базири қатарлиқларниң һәммиси заваллиққа йүзлиниватиду. Хитайдики пуқраларниң сетиш вә сетивелиш күчиму аҗизлаватиду. Чәтәл ширкәтлириму мәбләғ селиштин аста-аста чекиниватиду. Буниңдин сирт йәнә, ишсизлиқ нисбитиму көрүнәрлик ашти. Ма шиңрүйниң бу хил тәрәққият истратегийәлик тәлипиму, әмәлийәттә хитай компартийәсиниң мәнпәәти үчүн хизмәт қилидиғанлиқини көрситип бериду. Чүнки, йәрлик орунларниң байлиқ, енергийә мәнбәлирини вә иқтисадини қаттиқ контрол қилиш хитай компартийәсиниң ядролуқ күчидур. Болупму хитай нөвәттики иқтисадиниң чекиниш вә чүшкүнлишиш дәвридә өзиниң йәрлик районларға қарита бесим вә контроллуқни техиму күчәйтишни халайду. ”

Шең шө ханимниң қаришичә, хитай иқтисади чекинишкә қарап меңиватқанда улар бу хил һаләтни оңшаш үчүн тәбиий һалда “бикарлиқ тәбиий байлиқлар” ни қезишни техиму җиддийләштүриду. У бу һәқтә мундақ деди:

 “хитай компартийәсиниң узун муддәт уйғур районида давамлишиватқан аталмиш ‛ғәрбтин шәрққә тәбиий газ йәткүзүш‚ , ‛ғәрбтин шәрққә ток йәткүзүш‚ , ‛ғәрбтин шәрққә көмүр тошуш‚ , ‛ғәрбтин шәрққә нефит аққузуш‚ қатарлиқ истратегийәлик тәрәққият пиланлирини әмәлгә ашурушта, биңтүән арқилиқ уйғур районини башқуруш вә контрол қилишни қоллинип кәлди. Һалбуки бүгүнки күндә, мәркәзгә қарашлиқ кархана-орунларниң күчини кеңәйтиш арқилиқ уйғур районини талан-тараҗ қилишни йәниму җиддий рәвиштә тезлитиветиду. Шуңа, нөвәттә хитай иқтисадиниң чөкүшиниң интайин еғир вәзийәттә қелиши, хитай компартийәсиниң шәрқий түркистан райониға болған булаң-талаңни йәниму күчәйтиду. ”

 “тәңритағ тори” ниң хәвиридә ейтилишичә, ма шиңрүй бу қетимлиқ хизмәт тәкшүрүшидә йәнә, уйғур райониниң рәқәмлик учур мулазимәт, хәвәрлишиш қурулушини актип қоллап, уйғур райониниң һакимийәт йүргүзүш системиси вә иқтидарини заманивилаштуруш, шуниңдәк юқири сүпәтлик иқтисадий вә иҗтимаий тәрәққиятни илгири сүрүш үчүн техиму үнүмлүк вә күчлүк учур билән тәминләшни тәкитлигән.

Америкада яшаватқан хитай язғучи хе әнчүәнниң пикричә, ма шиңрүйниң бу қетим мәркәзгә қарашлиқ бир қанчә саһәгә қарита тәкитлигән йеңи сиясәтлири вә истратегийәлири хитай иқтисади билән бағлинишлиқ болсиму, әмма биваситә сәвәб нәтиҗилик мунасивәт болалмайду. У бу һәқтики қарашлирини аңлармәнләр билән ортақлашти.

 “хитай компартийәсиниң әсли мәқсити райондики мәркәзгә қарашлиқ кархана вә орунлар арқилиқ шәрқий түркистанниң байлиқлирини булаң-талаң қилиш вә мустәмликә һөкүмранлиқини күчәйтиш вә чоңқурлаштуруштур. Чүнки хитай бу мәркәзгә қарашлиқ кархана вә орунларни биваситә контрол қилалайду. Шуңа бу орунлар хитайға нисбәтән улар әң яхши ишлитәләйдиған қораллардин пайдилинип, бири дөләтниң енергийә бихәтәрликигә капаләтлик қилиш, йәнә бири омумий хәлқ иқтисади вәзийитини күчәйтмәкчи болуватиду. Бу немидин дерәк бериду? мениңчә бу бир тәрәптин, хитай компартийәсиниң шәрқий түркистанға болған байлиқини мунқәрз қилишни күчәйтидиғанлиқини көрситип бериду. Йәнә бир тәрәптин, бу хитай компартийәсиниң мәркәз арқилиқ шәрқий түркистанға болған бастурушини вә контроллуқини техиму күчәйтидиғанлиқидин дерәк бериду. Мениңчә, кәлгүсидә бу мәркәзгә қарашлиқ кархана вә орунлар хитайниң һәрбий күчи билән һөкүмәттин башқа йәнә, хитай компартийәсиниң таянчлиқ һәрбий күч ролини ойнайду. Шуңа, биз бу мәсилигә алаһидә диққәт қилишимиз вә һошярлиқни өстүрүшимиз керәк. ”

Мәзкур хәвәрдә йәнә, ма шиңрүйниң уйғур райониниң җәнубидики пул-муамилә мулазимити капалитини күчәйтип, пул-муамилә назарәтчиликиниң сүпити вә үнүмини өстүрүш, шу арқилиқ системилиқ пул-муамилә хәвпиниң алдини елишниң мустәһкәм ахирқи линийәсини бәрпа қилип, “җуңгочә услуб” тики заманивилаштурушни илгири сүрүш үчүн техиму күчлүк иқтисадий ярдәм билән тәминләшниң зөрүрлүкиму тәкитләнгән.

Шең шө ханим бу һәқтә сөз болғанда, өткән йилниң ахири қәшқәрдә қурулған аталмиш “әркин сода райони” ни мисалға елип, ма шиңрүйниң бу қетимлиқ җәнубий районларниң пул-муамилә саһәсигә қаратқан йеңи йолйоруқиниң маһийәттә, хитайниң наһайити мәккарлиқ билән “юмшақ” вә “қаттиқ” күчләр арқилиқ уйғур райониға болған иқтисадий контроллуқни қолға киргүзүш икәнликини билдүрүп мундақ деди.

 “хитай компартийәси бу хилдики сиясәт йолйоруқлирини йүргүзүштә, бир қисим аддий кишиләргә азрақ мәнпәәт бериш арқилиқ уларни күндилик турмушида қаримаққа хитай компартийәсиниң бәзи йеңи вәзийәт вә йеңи етибар сиясәтлиридин нәп алғандәк һес қилдуриду. Һалбуки, мениңчә хитай компартийәсиниң йәрликтики ‛әркин сода райони‚ ға охшаш бу хилдики пул-муамилә мулазимитиниң кеңийиши теги-тәктидин елип ейтқанда, тәрәққий қилған заманиви нусхидики ‛җаза лагерини башқуруш‚ системисиниң ташқи дуняға көрситилиши дәп қараймән. ”

Хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики бу хил һөкүмранлиқ усуллири нөвәттә тарихтики мустәмликичи күчләрниң мустәмликә районлиридин байлиқ қезиш һәмдә иқтисадий талан-тараҗни күчәйтиш қилмишлириға селиштурулуватқан болуп, бу һадисиләр оттурисидики ғайәт зор охшашлиқлар һәққидә түрлүк мулаһизиләр оттуриға чиқмақта.