Xitayning jinayitige shérik boluwatqan shirketler heqqide échilghan yighinda Uyghurlarmesilisi muhim nuqta boldi

7-Ayning 11-küni, amérika dölet mejlisi xitay ishliri ijra'iye komitéti xitayning kishilik hoquq depsendichilikige shérik boluwatqan shirketler heqqide ispat anglash yighini ötküzdi.

Yighinning körsetmiside, xitayning xelq'ara sodidin érishken ghayet zor paydisi, emma iqtisadi küchlen'gendin kéyin élip bériwatqan kishilik hoquq depsendichilki, jümlidin Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliqi, ularni mejburiy emgekke sélishi, ichki ezalirini élip sétishi, hemme jayda keng-kölemlik teqip-nazaret sistémisi berpa qilishi, intérnét tori we pikir erkinlikini cheklishi, halbuki mushundaq qebih jinayetlerni sadir qiliwatqan xitay bilen hemkarlashqan xelq'ara shirketlerning bu jinayetke dawamliq shérik bolushi we bu heqte nopuzluq shexslerning pikir-bayanlirini anglash muhim nuqta qilin'ghan.

Yighinda guwahliq bergüchilerdin amérika weten bixeterliki ministirliki (DHS) ning mu'awin ministiri robért silwérs (Robert P. Silvers), atlantik kéngishining tekliplik tetqiqatchisi, “Amérika ikkinchi: amérika ser xilliri qandaq qilip xitayni küchlük qilip qoydi?” namliq kitabning aptori isaq ston fish (Isaac Stone Fish) qatarliqlar dunyadiki chong shirketlerning chirikliship ketkenliki, yeni xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliki we mejburiy emgek bilen bolghan shérikchiliki, buninggha qarshi élip bériliwatqan xizmetler heqqide melumat berdi؛ ular yene xitayning jinayitige shérik bolush mesilisining amérikaning xewpsizlikige tehdit boluwatqanliqini otturigha qoydi hemde dölet mejlisi bilen hökümetke bezi tekliplerni berdi.

Amérika dölet mejlisi awam palata ezasi, amérika dölet mejlisi xitay ishliri ijra'iye komitéti re'isi kris simis (Chris Smith) yighinning kirish qismida söz qilip, 1990-yillardin bashlap kommunist xitayning öz puqralirigha zulum sélishni kücheytkenlikini, hökümet wasitilirini ishqa sélip irqiy qirghinchiliq élip barghanliqini, diniy we siyasiy mehbuslarni esheddiy usulda qiynighanliqi, xorlighanliqi we ichki organlirini sughuriwalghanliqini, türme-lagérgha solighanlarni qul emgikige salghanliqi we adem etkeschilirige satqanliqini, pikir erkinliki we ixtiyariy yighilishlarni chekligenlikini éytip ötkendin kéyin, shi jinping hökümranliqidiki xitayda bu xil zorawanliq we zulumning téximu éghirlishiwatqanliqini eskertti.

Amérika dölet mejlisi kéngesh palata ezasi, amérika dölet mejlisi xitay ishliri ijra'iye komitéti mu'awin re'isi jéf mérkili (Jeff Merkley) yighinning échilish sözide, kommunist xitayning öz puqralirini ézish qilmishining heddidin ashqanliqi, jinayetlirining chétilish da'irisining bekmu kéngi'iyp ketkenlikini tilgha élip, “Uyghurlarni qul ornida ishlitidighan hemde irqiy qirghinchiliqning dawamlishishidin payda yewatqan xitay shirketliri paxtidin tartip mashina zapchaslirighiche türlük mehsulatlarni amérikagha éskport qilishqa urunup kelmekte. Biz amérikada yuqiri inawetke ige alma, hilton, amazon, eyrbin(Airbnb), NBA qatarliq dangliq shirketlerge xet yézip, xitayning kishilik hoquqni depsende qilish qilmishlirigha shérik bolup qalmasliqini eskerttuq. Komitétimiz amérikadiki karxanilarning xitaygha shérik bolushining aldini élishni üchün ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ni imzalighanidi. Amérika awam palata ezasi mek gawrén, sénator marko robiyo, awam palata ezasi kris simis qatarliqlar bash bolup tüzgen bu qanun mejburiy emgekke chétishliq mehsulatlarning sodisini qilghan shirketlerning jawabkarliqini sürüshtürüp, amérika istémalchilirini qoghdap kelmekte”.

Amérika weten bixeterliki ministirliki (DHS) ning mu'awin ministiri robért silwérs amérikaning kishilik hoquq qimmet qarishini qoghdash üchün tüzüp chiqilghan “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni ijra qilish ehwalini tonushturup mundaq dédi: “Bu qanunni ijra qilish sür'itimiz téz, küchlük we opératsiye qilish sheklide boluwatidu. Téz déginimizde, bu qanunni ijra qilishtiki waqit jedwilimiz nahayiti zich؛ küchlük déginimizde, bu qanunni ijra qilish üchün barliq wasitilerni ishqa séliwatimiz. Opératsiye qilish sheklide déginimizde, mehsulatlarning mejburiy emgekke chétishliq terkiwini tekshürüp bahalaymiz, sanliq melumatni asas qilimiz. Bu qanun ijra qilin'ghan 2022-yil 6-aydin buyan shundaq qilip kéliwatimiz. Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarimiz qimmiti 1 milyard 400 milyon dollar qimmitidiki malni chégrada tutup qaldi we mal éksport qilghuchilargha bizning bu ishqa intayin jiddiy qaraydighanliqimizni éniq körsitip qoydi”.

Atlantik kéngishining tekliplik tetqiqatchisi isak ston fish bu yighinda bergen melumatida, amérikaning köpligen dangliq shirketlirining eslidinla Uyghur mejburiy emgiki bilen zich alaqisi barliqini bildürp: “10 Nechche yildin buyan amérika karxaniliri xitay bilen yéqinliship ketti. Amérikada mesililerning keskinlishishige egiship, ular xitayda boluwatqan ishlargha bir tereplime qaraydighan boldi. Hélimu yaxshi bizde ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ dek yaxshi bir qanun bar.” dédi. U yene amérika shirketlirining bilip-bilmestin xitayni küchlendürüwatqanliqini tenqidlep: “Men hazir amérika shirketlirining xitay armiyesige yardem bérip qélishidin ensirep yürüymen. Xitay kompartiyesi bilen xitay xelq azadliq armiyesi ezeldin bir, xitayning dölet karxaniliri emeliyette xitayning soda-sana'et bankisigha yölinidu, xitayning herbiy sana'iti ene shu dölet karxanilirigha tayinidu, ular küchlen'gen haman amérikaliqlargha qest qilishqa bashlaydu” dédi.

Amérika waskétbolchilar birleshmisi (NBA) ning sabiq waskétbol mahiri, erkinlik pa'aliyetchisi enes kanter bu yighinda özining bir tenheriketchidin qandaq bolup, Uyghur qérindashlirining béshigha kelgen paji'ege köngül bölidighan ademge aylan'ghanliqini, Uyghurlargha erkinlik telep qilghini üchün NBA din ayrilsimu, heqqaniyet we erkinlik üchün küresh qilish yoligha mangghanliqidin téximu razi ikenlikini bildürüp: “Méning dewayim mendinmu, waskétboldinmu, NBA dinmu muhim. Men ashu bextsiz kishilerning awazi bolushqa dawamliq tirishimen” dédi.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri ijra'iye komitéti yillardin béri zulumgha uchrawatqan Uyghurlargha munasiwetlik qanunlarning tüzülüshi we ijra qilinishida türtkilik rol oynap kéliwatqan muhim organ bolup, bu qétimqi ispat anglash yighinining mezmunidin qarighanda, ularning Uyghurlar mesilisini xitaydiki eng éghir kishilik hoquq mesilisi qatarida küntertipte tutup kéliwatqanliqi melum.