“йеңидин асияға йүзлиниш” тоғрисидики йиғинда уйғур мәсилиси билән хитайниң кеңәймичилик сияситиму оттуриға қоюлди

Түркийә ташқий ишлар министири мәвлут чавушоғлу 2019-йили 12-айда чақирилған 11-нөвәтлик баш әлчиләр йиғинида түркийәниң “йеңидин асияға йүзлиниш сиясити” ниң башланғанлиқини җакарлиған иди. Бу йиғинға русйә, иран вә пәләстинниң әнқәрәдә турушлуқ әлчилириму қатнашқан болуп, мәвлут чавушоғлу йиғинда түркийәниң бундақ бир сиясәтни йолға қоюштики мәқситиниң асиядики дөләтләр билән болған тиҗарий, иқтисадий вә мәдәнийәт җәһәттики мунасивәтлирини күчәйтиш икәнликини тәкитлигән иди. Түркийә мәзкур ташқий сиясәтни елан қилғандин кейин, мутәхәссисләр түркийәниң хитай вә русйә федератсийәсигә йеқинлишиш сиясити елип бериватқанлиқини, уйғур қирғинчилиқиға қарита сүкүттә туривелишиниңму дәл мушу сәвәбтин икәнликини илгири сүрмәктә иди.

Бу растинла шундақму? йиғинда сөз қилған түркийә ташқий ишлар министирлиқи “йеңидин асияға йүзлиниш” ишханисиниң мудири, дипломат кәзбан нилвана дарама ханим түркийәниң асия дөләтлири билән мунасивәтни күчәйтиш сияситиниң пәқәтла хитайни мәркәз қилған һалда елип бериливатқан бир сиясәт әмәсликини, түркийәниң барлиқ асия дөләтлири билән болған мунасивитини күчәйтиш мәқситидә йолға қойған бир сиясәт икәнликини баян қилип, мундақ деди: “биз асия дөләтлири билән хитайни асас қилип туруп мунасивәт орнатмаймиз. Лекин шәрқий асия дөләтлири муһим. Әмма биз шәрқий-җәнубий асия дөләтлириниму өз ичигә алған барлиқ дөләтләр билән мунасивитимизни күчәйтиш сиясити елип бериватимиз.”

Баш әлчи нирвана ханим түркийәниң асия дөләтлири билән болған мунасивитидә нурғун һәл қилишқа тегишлик мәсилиләрниң барлиқини баян қилип, мундақ деди: “бу районда нурғун мәсилиләр мәвҗут. Булар мүрәккәп мәсилиләр. Бу мәсилиләр өз ара тоқунуш пәйда қилиш еһтималиму бар. Түркийә бу мәсилиләрдә еғир-бесиқ һалда бу дөләтләр билән музакирә елип бериватиду. Биз бу мәсилиләрни хәлқара қанун бойичә музакирә қилиш арқилиқ тинчлиқ билән һәл қилишни арзу қилимиз.”

Истанбулдики айдин университети хәлқара мунасивәтләр кәспиниң профессори қутай қараҗа әпәнди йиғинда қилған доклатида уйғур мәсилисигә 2009-йили түркийә билән оттура асия түркий җумһурийәтлири бирликтә қурған “түрк кеңиши” ниң көңүл болүши керәкликини баян қилип, мундақ деди: “түркий җумһурийәтләр оттурисидики тоқунушларни ‛түрк кеңиши‚ һәл қилиши керәк. Уйғур мәсилиси хәлқаралашқан бир мәсилә. ‛түрк кеңиши‚ хитайни уйғур мәсилисидә ‛түрк кеңиши‚ гә ишикини ечишини тәләп қилса болиду. ‛түрк кеңиши‚ уйғур мәсилисидә хитайға инкас қайтуруши керәк, дәп ойлаймән.”

Истанбулдики боғазичи университети асия тәтқиқат иниститутиниң мудири доктор алтай атли әпәнди түркийә-хитай мунасивитидә түркийә һөкүмитиниң хитайдин техника вә мәбләғ әкиришини күтиватқанлиқини, әмәлийәттә хитайдин техи түзүк мәбләғ кәлмигәнликини, түркийәгә чәт әлдин әкиргән мәбләғниң 74 пирсәнтини америка билән явропа дөләтлиридики ширкәтләр салған мәбләғ икәнликини, 4 пирсәнтини японийә салған мәбләғ тәшкил қилидиғанлиқини, хитай салған мәбләғниң пәқәтла 1 пирсәнтини тәшкил қилидиғанлиқини баян қилди.

Түркийәниң асия дөләтлиригә ечилиш сиясити 1999-йили башланған болуп, у вақитта пәқәтла хитайға қаритилған икән. Лекин 2019-йили барлиқ асия дөләтлири билән болған мунасивитини күчәйтиш сияситини җакарлиған. Әнқәрәдики уйғур тәтқиқат иниститутиниң мудири доктор әркин әкрәм әпәнди бу һәқтә мәлумат бәрди.

Доктор әркин әкрәм әпәнди түркийәниң асия дөләтлири билән болған мунасивәтни тәрәққий қилдурушта наһайити ениқ уйғур сиясити болуши керәкликини баян қилди.

26-Майдин 27-майғичә тор арқилиқ өткүзүлгән “йеңидин асияға йүзлиниш сияситидә пурсәтләр вә қейинчилиқлар” мавзулуқ йиғинға иштирак қилған америкадики шималий иллийонес университети хәлқара мунасивәтләр кәспиниң магистер оқучиси сәда язған һаҗибулиҗ ханим мундақ деди: “йиғинда шәрқий түркистан мәсилиси оттуриға қоюлди, хитайниң кеңәймичилик сияситиму оттуриға қоюлди. Хитайниң кеңәймичилик сияситиниң асия дөләтлири үчүн хәвп елип келиватқанлиқи оттуриға қоюлди. Йиғинда шәрқий түркистан мусапирлириниң түркийәгә көчүшлири тоғрисидиму мәлуматлар аңланди. Мәнчә, яхши бир йиғин болди.”

Мәзкур йиғинни әнқәрә университети, истанбулдики фатиһ султан мәмәт вәхписи университети вә малайсия тәтқиқат мәркизи ортақ орунлаштурған болуп, йиғинда түркийәниң асия дөләтлири һәққидә тәтқиқат елип бериватқан мутәхәссислириму сөз қилди.