Xitayning eqliy mülük oghriliqidin “Xitay-ottura asiya döletliri eqliy mülük hemkarliq munbiri” ning kélechikige bir nezer

 Yéqindin buyan xitayning her qaysi saheler boyiche ottura asiya döletliri bilen bolghan hemkarliq alaqilirining kücheytiwatqanliqi melum. Bolupmu xitay bilen ottura asiya döletliri rehberlirining bu yil maydiki “Shi'en uchrishishi” din kéyin, xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushi boyiche ottura asiya döletliri bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqi we énérgiye jehettiki import miqdari hessilep ashqan.

Mana mushundaq bir weziyette, xitayning “Öz'ara menpe'et yetküzüsh supisi berpa qilish” we “Rayonlar ara ortaq tereqqiyatni ilgiri sürüsh” sho'ari astida ürümchide “Xitay-ottura asiya döletliri eqliy mülük hoquqi hemkarliq munbiri” yighinini uyushturushi, diqqet qozghimaqta.

Shek-shübhisizki, eqliy mülük hoquqi gherbtiki qanun arqiliq idare qilinidighan démokratik ellerde intayin sezgür mu'amile qilinidighan bir sahedur. Halbuki, yéqinqi 30 yildin buyan iqtisadiy jehettin tézlikte tereqqiy qilip, dunyadiki ikkinchi nomurluq iqtisadiy chong gewdige aylan'ghan xitayning türlük wasitilerni qollinip, amérika bashchiliqidiki gherb ellirining yuqiri téxnika we nazuk sahelerdiki eqliy mülüklirini oghrilighanliqi, buning netijiside gherbning esirler boyi bedel tölep qolgha keltürgen pen-téxnika we eqliy jehettiki tereqqiyat méwiliridin bedelsiz payda alghanliqi melum bolmaqta. Amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi (FBI) ning 2020-yilidiki doklatida körsitilishiche, xitayning eqliy mülük jehettiki oghriliq qilmishliri her yili amérikagha 200 milyardtin 600 milyard amérika dollirighiche iqtisadiy ziyan élip kelgen. Shu sewebtinmu amérika hökümiti yéqindin buyan xitaygha qarita türlük iqtisadiy jaza tedbirlirini élishqa bashlighan idi.

Amérika bashchiliqidiki gherb ellirining yéqindin buyan xitayning eqliy mülük sahesidiki oghriliqi we bu jehettiki türlük xirislirigha qarita sezgürlükini künsayin ashurushi, buning aldini élish üchün xitaygha qarita türlük cheklimilerni qoyushi seweblik, xitay özining bu jehettiki nishanini etraptiki qoshna ellerge, bolupmu iqtisadiy jehettin zor derijide xitaygha béqinip qalghan ottura asiya döletlirige yötkewatqanliqi melum.

Qazaqistandiki siyasiy analizchi qehriman ghojamberdi ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, xitay hökümiti nöwette ürümchide uyushturghan “Xitay-ottura asiya döletliri eqliy mülük hemkarliq munbiri” ge qarita öz qarashlirini otturigha qoydi. U, eqliy mülük hoquqining iqtisad pütkül tereqqiyatning achquchigha aylan'ghan bügünki künde intayin muhim bir mesile ikenlikini؛ herqandaq bir el we xelqning tarixtin buyan özliri berpa qilghan eqliy mülüklirini qoghdiyalmighanda, éghir bedellerni töleydighanliqini bildürdi. U yene xitayning yillardin buyan ochuq-ashkara shekildiki aldash yaki zorlap sétiwélish arqiliq nurghun döletlerning eqliy mülüklirige ige boluwalghanliqi, bolupmu ottura asiya döletlirining bu jehette sezgür bolushi lazimliqini tekitlidi.

Xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” ning 24-iyuldiki xewiridin melum bolushiche, shu küni ürümchi shehiride bashlan'ghan “Xitay-ottura asiya döletliri eqliy mülük hemkarliq munbiri” de, Uyghur aptonom rayonluq hökümetning re'isi erkin tuniyaz “Eqliy mülük hemkarliqi” ning xitay kompartiyesining bash sékritari shi jinping tekitligen muhim mesile ikenlikini eskertip ötken. U yene “Eqliy mülük hemkarliqi” mesilisining rayonlar ara “Yuqiri süpetlik tereqqiyat” ni algha süridighan muhim amil ikenlikini alahide tilgha alghan. U, eqliy mülük hemkarliqining xitay bilen ottura asiya döletliri otturisidiki iqtisadiy we medeniyet alaqilirini qoyuqlashturushqa muhim rol oynaydighan amillarning biri ikenlikini bildürgen. Mezkur munberge teklip qilin'ghan ottura asiya döletlirining eqliy mülük hoquqi sahesidiki yuqiri derijilik emeldarlirimu bu jehette ikki terep otturisida hemkarliqni kücheytishni arzu qilidighanliqini bildürüshken.

Ottura asiya we Uyghur tetqiqati bilen shughullinidighan mutexessis hénri shajiwéski (Henryk Szadziewski) ependi bu heqte hawaydin radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qildi. U, mundaq dédi: “Ademni heyran qalduridighan yéri shuki, xitay xelq'arada alliqachan ölchemleshken eqliy mülük hoquqlirigha özi buzghunchiliq qilip, emdilikte öz aldigha yéngi bir ölchem turghuzmaqchi we uni yolgha qoymaqchi boluwatidu. U özining bu ölchimini aldi bilen ottura asiya döletlirige tangmaqchi boluwatidu. Shundaqla xitay bu arqiliq, Uyghurlarni öz ichige alghan ottura asiyadiki türkiy tilliq xelqlerge mensup bolghan maddiy, meniwi we eqliy bayliqlarni sümürüp élip, ularni özining eqliy mülkige aylandurushqa, bu bayliqlarning eqliy mülük hoquqini özining qiliwélishqa urunuwatidu. Andin xitay ularni özining eqliy mülük miraslirining bir qismi süpitide qayta pishshiqlap ishlepchiqirip, ottura asiya bazirigha salmaqchi, shundaqla ikki rayonning qoyuq munasiwitini hemde rayonlar ara tereqqiyat modélini namayan qilmaqchi boluwatidu.”

Melum bolghinidek, eqliy mülük hoquqi bir xil shekilsiz mülük hoquqi bolup, u eqliy ijadiyet emgikining qoghdilish hoquqini körsitidu. Eqliy mülük hoquqi négizidin éytqanda, eqliy emgekchiler qanun boyiche behrimen bolidighan hoquqtur. Uning obyékti eqliy muweppeqiyetlerning yaki bilim mehsulatlirining tewelik hoquqini qoghdashtur.

Wahalenki, Uyghur irqiy qirghinchiliqi we xitaydiki bashqa kishilik hoquq depsendichilikliri tüpeylidin gherb dunyasining yuqiri pen-téxnika, jümlidin özek sahesidiki jazalirigha duch kéliwatqan xitay hökümiti, özining eqliy mülük sahesidiki talan-taraj nishanini ottura asiya döletlirige qaratmaqta. Xitayning ottura asiya jumhuriyetliri bilen “Eqliy mülük hemkarliqi” boyiche ish birliki qurushqa urunushi, xitayning nöwette gherbke sozulghan “Bir belbagh bir yol” qurulushining muweppeqiyetlik élip bérilishigha zor ehmiyet bériwatqanliqini körsitip bermekte.

Hénri shajiwéski ependi ziyaritimiz dawamida, eqliy mülük hoquqining herqandaq bir jem'iyetning iqtisadiy tereqqiyati, pen-téxnika tereqqiyati we medeniyitining güllinishini ilgiri sürüshte muhim rol oynaydighanliqini tekitlep ötti. Emma u tolimu epsusluq ichide, “Xitay-ottura asiya döletliri eqliy mülük hoquqi hemkarliq munbiri” ning Uyghur diyaridiki Uyghurlarni asas qilghan türkiy tilliq xelqlerni jem'iyetning asasiy éqimidin téximu chette qoyidighanliqi, ularni iqtisadiy tereqqiyat chembirikining chétide qalduridighanliqini tekitlep ötti:

 “Omumen qilip éytqanda, bizning körüwatqinimiz nazuk bir rayon. Chünki xitay térritoriyeside Uyghur we bashqa türkiy xelqlirining özlirining eqliy mülük hoquqini qoghdash iqtidari yoq. Shunga xitay ulargha tewe bolghan eqliy miraslargha we bayliqlargha özining eqliy mülük tamghisini bésip, ularni ottura asiya döletlirige éksport qilishni oylaydu. Yene bir nuqtidin élip éytqanda, bu elwette xitayning ottura asiyadiki iqtisadiy tesirini yenimu kücheytishke paydiliq. Eksiche, Uyghurlar özlirining eqliy mülüklirige bolghan igidarchiliq hoquqidin mehrum qalidu, shundaqla ularning her qaysi jehetlerdiki orni téximu ajizliship kétidu, dep oylaymen.”

Xitayning eqliy mülük jehettiki oghriliq qilmishlirining amérika we bashqa gherb ellirige élip kelgen iqtisadiy ziyanlirini közde tutqanda, bu qétimliq “Xitay-ottura asiya döletliri eqliy mülük hemkarliq munbiri” din kéyin, xitayning bu sahede yene qandaq oyunlarni oynaydighanliqi, jümlidin Uyghur rayoni bilen ottura asiyadiki türkiy xelqlerning eqliy mülük hoquqigha qandaq ziyanlarni salidighanliqi, közetküchilerning diqqet nuqtisida turmaqta.