Xitay-pakistan munasiwitidiki dawalghushlar we pakistandiki Uyghurlar (2)

Washin'gtondin muxbirimiz méhriban teyyarlidi
2024.12.13
pakistan-omer-uyghur-abduqeyum Xitay-pakistan munasiwitidiki dawalghushlar we pakistandiki Uyghurlar
Photo: RFA

Yéqindin buyan xelq'ara taratqularda xitay bilen pakistan munasiwitide yüz bériwatqan dawalghushlar heqqidiki xewerler köpeymekte. Bolupmu pakistandiki baluchistan qoralliq küchlirining xitayning shu jaydiki “Bir belbagh, bir yol” qurulushigha meblegh salghan xitay shirketliride ishlewatqan xitay inzhénérliri we puqralirini nishan qilghan birqanche qétimliq hujumidin kéyin, pakistan bilen xitayning munasiwiti yirikliship, nechche milyard dollarliq ul eslihe türi bolghan “Xitay-pakistan iqtisad karidori” qurulushi astilap qalghanliqi we bu sewebtin xitay pakistan otturisidiki “Bir belbagh bir yol” qurulushidiki hemkarliqning buzuluwatqanliqi diqqet qozghimaqta.

Xitayning qoshnisi bolghan pakistanda ötken esirning 60-yilliri yaki uningdin ilgiriki chaghlarda her xil sewebler bilen pakistan'gha kélip yerliship qalghan Uyghurlar bar bolup, ular pakistanning rawalpindi we gilgit qatarliq ölkiliride nisbeten köp olturaqlashqan. Igilishimizche, bu Uyghurlar pakistan puqraliqigha ötüp bolghan we pakistanda yashawatqan bolsimu, kündilik turmushida Uyghur kimliki, Uyghur örp-adetlirini saqlap qélishqa tirishiwatqan, Uyghur élidiki uruq-tughqanliri bilen bolghan alaqisini dawam qiliwatqan bolup, xitay-pakistan munasiwitidiki özgirishler ular eng diqqet qilidighan nuqtilarning birige aylan'ghan.

Bu chaghda muhemmed tursun 13 yashta bolup, pamir taghliridin halqip, qarliq shiwirghanliq kéchilerde öngkürni öy, tashni yastuq qilip, 45 kéche kündüz ajayip müshkül yollarni bésip ötüp, 1976-yili 8-ayda afghanistanning kabul shehirige yétip kelgen

 Pakistandiki Uyghur pa'aliyetchiliridin ömer Uyghur ependining bildürüshiche, pakistan-xitay otturisidiki munasiwet 2000-yillardin kéyin kücheygen bolup, bu ehwal pakistanda yashawatqan Uyghurlargha belgilik tesir körsetken. Bolupmu yéqinqi yillarda xitay hökümiti pakistanning herqaysi jayliridiki xitay konsulxanilirining yardimi arqiliq pakistanda atalmish “Pakistandiki shinjangliq muhajirlar”, “Shinjang dostluq guruppiliri” ni qurush we bu guruppilargha eza bolghan Uyghurlargha nep yetküzüsh arqiliq, pakistanda xitaygha mayil bir türküm Uyghurlarni özige tartishqa tirishmaqta iken.

Pakistanning gilgit rayonida yashaydighan Uyghur tijaretchi abduqeyyumgha téléfon qilghinimizda, u xitay hökümitining pakistan'gha hem shinjangdiki Uyghurlargha zor tereqqiyat we iqtisadiy menpe'etler élip kelgenlikini maxtidi.

Ömer Uyghur ependining bildürüshiche, pakistanda yashawatqan Uyghurlar arisida, xitay hökümitining iqtisadiy menpe'etige érishken xitay hökümitige mayil bir türküm Uyghurlar bar bolup, ular xitay hökümitining teshwiqatini qilishtin bashqa “Ömer Uyghur wexpisi” ge oxshash Uyghur teshkilatlirining pa'aliyetlirigimu üzlüksiz tosqunluq qilip kelmekte iken.

Ömer Uyghurning bildürüshiche, xitay konsulxanilirining yardimi bilen pakistanda qurulghan atalmish “Pakistandiki shinjangliq muhajirlar” we “Shinjang dostluq guruppiliri” xitay hökümitige yantayaq bolup, pakistandiki Uyghurlarning ehwalini xitay konsulxanilirigha yetküzüp turush, xitay hökümitining teshwiqatini qilish qatarliq pa'aliyetler bilen shughullinidiken.

 Gilgitliq Uyghur tijaretchi abdulqeyum xitayning pakistan bilen bolghan dostluqini maxtap, buningdin özliriningmu menpe'et éliwatqanliqini yoshurmidi. U özining 1980-yillardin kéyin her yili dégüdek Uyghur rayonigha bérip-kélip tijaret qiliwatqanliqini, shunga bu jaydiki tereqqiyatni öz közi bilen körüp kéliwatqanliqini bildürüp, 2024-yil ichide tijaret bilen 5 qétim Uyghur rayonigha barghinida, öz tughqanlirining ilgirikidin bay bolup ketkenlikini hayajan ichide bayan qildi.

 Uningdin nöwette gherb döletliride, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasitide qattiq eyibliniwatqan “Uyghur irqiy qirghinchiliqi”, “Uyghur mejburiy emgiki” mesilisige qandaq qaraydighanliqini sorighinimizda, u derhal “Bularning hemmisi yalghan teshwiqat” dédi.

Pakistandiki Uyghur pa'aliyetchi ömer Uyghurning bildürüshiche, xitay hökümiti özining Uyghurlargha yürgüzgen siyasiti aqlashta, pakistanda mushu xildiki kishilerge iqtisadiy jehettin nep bérip, ularni özining teshwiqat qoraligha aylandurmaqtiken.

Xewerlerdin melum bolghinidek, xitayning Uyghurlargha yürgüzgen qebih jinayetliri amérika qatarliq gherb elliride “Irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet” dep békitilgendin buyan, xitay hökümiti pakistan-xitay munasiwitining yéqinliqidin paydilinip, pakistandiki xitaygha mayil Uyghurlargha, namrat a'ililerge iqtisadiy jehettin yardem bérish, pakistandiki Uyghur tijaretchilirining chégradin ötüp soda qilishigha purset bérish, pakistandiki atalmish Uyghur muhajirliridin ömek teshkillep sayahet qildurush qatarliq usullar arqiliq, özining “Xitay kompartiyesi hökümranliqidiki Uyghurlar bextlik”, “Xitayning shinjang yaxshi siyasiti” teshwiqatini téximu kücheytmekte iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.