Xitay qazaqistan'gha herbiy arilishishni qollap, bixeterlik yardimi bérish teklipi sun'ghan
2022.01.12
Xitay ötken hepte qazaqistanda partlighan memliket xaraktérlik naraziliq herikiti we naraziliqning toqunushqa aylinip, “Kolléktip bixeterlik shertnamisi” teshkilatining qoralliq arilishishini qollighan. 2-Yanwar qazaqistanda partlighan naraziliq herikiti rusiye bilen xitayning bu rayondiki riqabitige a'it so'allarni peyda qilghan bolsimu, biraq uning rusiyening qoshun kirgüzüshini qollishi, shundaqla qazaqistan'gha bixeterlik yardimi bérish, “Tashqi küchler” ge qarshi turush teklipini sunushi diqqet qozghidi.
Melum bolushiche, xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bu sözlerni 10-yanwar rusiye tashqi ishlar ministiri lawrof, qazaqistan tashqi ishlar ministiri muqter tiluberdi bilen téléfonda sözleshkende éytqan. Wang yi lawrof bilen sözleshkende, rusiye bashchiliqidiki kolléktip bixeterlik shertnamisi teshkilatining “Qazaqistanning igilik hoquqigha hörmet qilish” aldinqi shertide uning zorawanliq we térrorluq küchlirige zerbe bérishige yardem bérishini qollaydighanliqini bildürgen.
U, herbiy arilishishning qazaqistanda muqimliqni eslige keltürüsh üchün “Ijabiy rol oynighanliqi”, xitay bilen rusiyening “Rayonda qalaymiqanchiliq we urush partlishigha hergiz yol qoymasliqi” ni éytqan. Wang yi shu küni yene qazaqistan tashqi ishlar ministiri muqter tiluberdi bilen sözliship, uninggha qazaqistan bilen “Qanun ijraqilghuchilar bilen bixeterlik” hemkarliqini kücheytishni, “Tashqi küchler” ge qarshi turushigha yardem bérishni xalaydighanliqini bildürgen.
Xitay hökümet taratqulirining ashkarilishiche, muqter tiluberdi xitayning teklipige tamamen qoshulidighanliqi, xitay bilen yéqin alaqide bolup turushni, bixeterlik hemkarliqini kücheytishni, térrorluq, bölgünchilik we ashqunluqni öz ichige alghan “3 Xil küchler” ge qarshi birge küresh qilishni xalaydighanliqini éytqan. Lékin bezi qazaqistan ziyaliylirining éytishiche, toqayéfning kolléktip bixeterlik shertnamisidiki döletler qisimlirini qazaqistan'gha teklip qilishi ularni ümidsizlendürgen. Qazaqistandiki “Xelq'ara qanun teshebbusi instituti” ning diréktori, adwokat ayna sormanbayéwa 12-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qildi.
Ayna sormanbayéwa mundaq deydu: “Rusiye qisimliri bizning dölitimizge kirgen ehwalda biz kélechekke ümidwar qariyalmaymiz. Bu bir ishghaliyet, bir tashqi ishghaliyet. Toqayéf (qazaqistan) jem'iyiti yaki xelqining héchqandaq meslihetini almay rusiye qisimlirini chaqirtip keldi. Yaq, u qazaqistan parlaméntiningmu maqullighini almidi. U atalmish kolléktip bixeterlik qisimlirini öz aldigha chaqirtip keldi. Biz uning qandaq kolléktip bixeterlik ikenlikini bilimiz. Uningda rusiye qisimliri asasi salmaqni igileydu. Erméniye, bélarusiye, qirghizistan qisimliri nahayiti az sanliqni teshkil qilidu. Qéni körimiz. Bügün bu qisimlarning etidin bashlap chékinishke bashlaydighanliqini éytti. Qéni bunimu körimiz”.
Xitay rusiyening qazaqistan'gha arilishishini qollighan bolsimu, biraq bezi mutexessisler béyjing bilen moskwa otturisidiki jiddiylikning yenila mewjütluqi, qazaqistan krizisida rusiyening üstünlikke érishkenlikini bildürdi. Amérikadiki xelq'ara siyaset tetqiqatchisi, kor analiz orni we “Siyasiy xewp” namliq tor zhurnilining qurghuchisi, doktor andérs kor 12-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qildi.
Andérs kor mundaq dédi: “Xitay bilen rusiye mol néfit, tebi'iy gaz, mis we uran menbesi bolghan qazaqistanda tesir küchi talishiwatidu. Istratégiyelik orni bu ikki döletning otturisidiki qazaqistan, rusiyening birdin bir ottura asiyadiki sabiq sowét jumhuriyetlirige chiqish derwazisi. Birdinbir derwazisi. Qazaqistan yene rusiye bilen xitayning paydiliq baziri. 2019-Yili rusiye qazaqistan'gha 14 milyard dollarliq, xitay 10 milyard dollarliq éksport qilghan. Qazaqistandiki rusiye qoshuni moskwaning bu dölettiki tesirini mustehkemleydu hem uni qorchaq hakimiyetke aylanduridu”.
Lékin andérs korning éytishiche, hazir rusiye üstünlikke érishken bolsimu, lékin uzun muddette xitay zor iqtisadiy küchini qollinip, rusiye bilen qazaqistanni özining muddi'asigha boysundurushi mumkin iken. Andérs kor: “Rusiye eskiri qoshun chiqirip, xitayning üstige minishi, shundaqla béyjingperes bolghan kerim mesimofning qolgha élinishi moskwaning hazirche üstünlükke érishkenlikini körsitidu. Moskwa bilen béyjing otturisida jiddiylik yenila mewjut. Uzun muddettin qarighanda, xitay belkim ghayet zor iqtisadiy küchini ishlitip, moskwani, jümlidin qazaqistannimu özining meqsitige boysudurushi mumkin”.
Lékin yene bezi analizchilarning qarishiche, “Kolléktip bixeterlik shertnamisi” teshkilatining qazaqistan weziyitige arilishishidin rusiye bilen xitayning her ikkisi payda alghan. “Diplomat” zhurnilida 11-yanwar élan qilin'ghan bu heqtiki bir maqalide, rusiyening qazaqistan'gha mudaxile qilishi, rusiye-xitay arisidiki sürkilishtin köprek ular otturisidiki otturisidiki munasiwetning mustehkemlikini namayan qilghanliqi tekitlen'gen.
Maqalide, rusiyening qazaqistan'gha mudaxile qilishi “Xitayning rayondiki tesirining téximu kéngiyishini tosidu, shundaqla rusiyening rayondiki zomigerlik rolini ispatlaydu, déyish qismen toghra” bolsimu, biraq “Qazaqistandiki weqeler rusiye bilen xitayning ottura asiyadiki munasiwetliride parchilinish peyda qilmighanliqi” tekitlen'gen. Qazaqistan prézidénti ötken hepte partlighan keng kölemlik naraziliq herikitini “Tashqi küchler” ge baghlap, “Kolléktip bixeterlik shertnamisi” teshkilatini yardemge chaqirghan. Buning mezkur teshkilati rusiye bashchiliqidiki qoralliq qisimlirini qazaqistan'gha kirgüzgenidi.
Qazaqistan “Xelq'ara qanun teshübbisi instituti” diki ayna sormanbayéwaning éytishiche, qalaymiqanchiliq tinchlan'ghan bolsimu, biraq weziyet yenila intayin jiddiy iken. U, bolupmu prézidént toqayéfning qoralliq qisimlargha “Agahlandurush bermey oq chiqirish” buyruqi bérishi, puqralarning bixeterlikige éghir tehdit salmaqtiken.
Ayna sormanbayéwa mundaq deydu: “Jiddiy halet weziyiti we agahlandurmay oq chiqirish buyruqi kochigha chiqqan kishilerge, bolupmu kéchisi kochigha chiqqanlargha jiddiy xewp élip kelmekte. Nöwette kéchisi sa'et 11 din etisi etigen 7 giche talagha chiqishqa bolmaydu. Hazir almuta shehiride étishish toxtidi. Lékin hazirqi asasliq xewp agahlandurush bermey oq chiqirish bolup qaldi. Nurghun bigunah kishiler öldi. Qanchilik kishining ölgenlikini héchkim bilmeydu. Tutqun qilin'ghanlarning qeyerde tutup turuliwatqanliqinimu bilmeymiz. Tutqunlarning 10 mingdin ashidighanliqi éytilmaqta. Ularning héchqandaq iz dériki bérilmidi”.
Ayna sormanbayéwaning éytishiche, qazaqistan sabiq sowét ittipaqidiki n k w d ning basturush usulini qollanmaqtiken.
U: “Héchkim bilen körüshtürmey tutup turush xelq'ara ölchemlerde qiyin-qistaqtur. Halbuki, naraziliq bildürgüchiler tinch namayishchilar bolup, ular bashta almuta shehirining merkizidiki namayishlarda tinchliq bilen siyasiy özgirish élip bérishni telep qilghan. Biraq saqchilar ulargha oq chiqirishqa bashlidi. Saqchilar aldi bilen oq chiqirip, kishilerni öltürdi……. Biz sowét ittipaqidiki n k w d hem k g b ning basturush usulidiki basturushqa uchrawatqanliqimizdin endishe qilimiz” dédi.
Lékin xitay hökümet taratqulirining éytishiche, wang yi muqter tiluberdi bilen sözleshkende yene qazaqistanning qazaqistandiki xitay organlirining we xadimlirining bixeterlikige kapaletlik qilishini telep qilghan. U: “Biz birlikte renglik inqilab élip bérish urunushlirining aldini élish we uninggha qarshi turush üchün tirishimiz hemde tashqi küchlerning arilishishi we singip kirishige birlikte qarshi turimiz. Xitay bilen qazaqistanning asasliq hemkarliq türlirining bixeterliki we ongushluq élip bérilishige kapaletlik qilimiz hemde qazaqistanning qazaqistandiki xitay organlirining we xadimlirining bixeterlikige ünümlük kapaletlik qilidighanliqigha ishinimiz” dégen.