Xitay bilen qazaqistan birleshme manéwir ötküzüsh we emeliy herbiy hemkarliq toghrisida kélishim hasil qilghan

Xitay dölet mudapi'e ministiri dong jün qazaqistandiki ziyariti jeryanida, qazaqistan pirézidénti qasim-jumart toqayéf we qazaqistan dölet mudapi'e ministiri ruslan jaqsilikof bilen körüshüp, “Üch xil küch” ke qarshi turush we “Emeliy herbiy hemkarliq” toghrisida kélishim hasil qilghan. Mutexessisler xitay hökümitining qazaqistan we xelq'arada otturigha chiqqan yéngi weziyetni purset bilip, qazaqistan we ottura asiyada özining herbiy küchi hem tesir da'irisini téximu kéngeytish meqsiti bilen bu kélishimni tüzgenlikini ilgiri sürmekte.

“Astane waqti” (The Astana Time) we “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” ning mexsus xewirige asaslan'ghanda, xitay dölet mudapi'e ministiri dong jün qazaqistan paytexti astanada ötküzülgen shangxey hemkarliq teshkilati dölet mudapi'e ministirlirining yighinigha qatnishish üchün, 24-aprél küni qazaqistan'gha yétip barghan. U, 25-aprél pirézidént qasim-jumart toqayéf bilen körüshkende, béyjingning qazaqistan we ottura asiya döletliri bilen herbiy hemkarliqini chongqurlashturushqa wede bergen. Shuning bilen bir waqitta u rayondiki ashqun küchler tehditini alahide tilgha élip, mundaq dégen: “Bu rayon murekkep bixeterlik weziyitige duch kéliwatidu, chünki ‛üch xil küch‚ning térrorluq, bölgünchilik we ashqunluq qilmishliri téximu janliniwatidu. Biz qazaqistan bilen herbiy hemkarliqni chongqurlashturushni xalaymiz”.

Jorji washin'gton uniwérsitétining xelq'ara munasiwetler piroféssori doktor shan robérts (Sean R. Roberts) Xitay dölet mudapi'e ministiri dong jünning qazaqistan ziyariti we uning “Üch xil küch”, yeni atalmish térrorluq, bölgünchilik we ashqunluqning janlinishi heqqide qilghan sözlirige jiddiy inkas qayturdi. U, bu ziyaretning 2021-yili 1-ayda qazaqistanda yüz bergen malimanchiliq we rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishi bilen zich munasiwetlik ikenlikini ilgiri sürdi:

“Bu ziyaret peqet xitay bilen qazaqistanning munasiwitini téximu chongqurlashturush üchündur. Emma buni töwendiki ikki muhim ish we uning arqa körünüshi bilen zich baghlap chüshinish kérek, dep qaraymen. Buning biri, qazaqistanning yéqinqi tarixida, yeni 2021-yili 1-ayda qazaqistanda yüz bergen malimanchiliqni xitay hökümiti ‛térrorluq‚ dep atidi. Bu malimanchiliqni melum derijide qazaqistanmu ‛térrorluq‚ dep atidi. Yene biri, rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishi we rusiyening ukra'inadiki ishghaliyitini aqlishi qatarliq muhim mesililer bilen baghlap analiz qilish kérek. Xitay qazaqistan bilen birlikte hazir térrorluq, bölgünchilik we ashqunluqtin ibaret ‛üch xil küch‚ ni teshwiq qilishni purset dep bilmekte. Gerche xitay qazaqistandiki Uyghurlarni yéqindin közitiwatqan bolsimu, emma hazir xitay qazaqistandiki Uyghurlarni anche muhim dep qarimaydu. Wahalenki xitay bu rayonning (ottura asiyaning) muqimliqigha alahide köngül bölidu”.

Xitay “Üch xil küch” térrorluq, ashqunluq we bölgünchiliktin ibaret bu amillarni “Üch xil küch” dep atighan bolup, Uyghur diyarida we ottura asiyada atalmish “Üch xil küch” bahanisi bilen Uyghurlarni basturup kelgen, shundaqla xelq'ara jem'iyet teripidin eyiblinip kélin'gen idi.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining dotsénti doktor erkin ekrem, xitay hökümiti dewatqan “Üch xil küch”, yeni térrorluq, ashqunluq we bölgünchilikning ottura asiyada u qeder küchlük emeslikini tilgha élip, mundaq dédi: “Xitay hökümiti ‛üch xil küch‚, yeni térrorluq, ashqunluq we bölgünchilik nami astida ottura asiya döletlirini, bolupmu shangxey hemkarliq teshkilatigha ez döletlerni öz etrapigha yighip we teshkillep, özining menpe'eti üchün xizmet qilduruwatidu. Qazaqistan we ottura asiya döletliri xitaydin kélidighan menpe'etni közde tutup, xitayning teleplirige maqul dewatidu”.

Xitay dölet mudapi'e ministiri dong jün yene qazaqistan dölet mudapi'e ministiri ruslan jaqsilikof bilen körüshüp, “Emeliy herbiy hemkarliq we rayonning bixeterlik weziyiti” toghrisida pikir almashturghan. Qazaqistan dölet xewer agéntliqi “Kaz'inform” (The Kazinform) ning xewirige qarighanda, qazaqistan dölet mudapi'e ministiri jaqsilikof xitay bilen “Birleshme manéwir ötküzüsh, xadimlarni terbiyelesh, shundaqla medeniyet we tenterbiye sahesidiki alaqini kéngeytish” qarari alghanliqni otturigha qoyghan.

Doktor erkin ekrem xitay dölet mudapiye ministiri dong jünning rayonda “Üch xil küch” téximu janliniwatidu dégen bahane bilen birleshme manéwir ötküzüshi we xadimlarni terbiyeleshning emeliyette xitay özining herbiy küchini we tesir da'irisini kéngeytish, Uyghur dewasini cheklesh we bashqa küchlerning tesirini ottura asiyadin siqip chiqirishi meqset qilghanliqini tekitlidi.

Doktor shan robérts bu heqte yene mundaq dédi: “Méningche, melum menidin éytqanda, xitay qazaqistan bilen herbiy ishlarda munasiwetni tereqqiy qildurush pursiti bar dep qaraydu. Herbiy ishlar ikki dölet munasiwitini chongqurlashturushning bir qismi. Eger qazaqistan bilen xitay arisida birleshme herbiy manéwir dawamliq ötküzülse, herbiy mesililerde hemkarlishish üchün téximu köp yoshurun küch bar bolidu. Xitay bu rayonda özning menpe'etige qarshi her qandaq bir bixeterlik tehditige duch kélishini xalimaydu. Toghra, bu (ziyaret) xitay bilen qazaqistan otturisidiki munasiwetning chongqurlashqanliqining yene bir ispati”.

Doktor shan robérts yene rusiye ukra'inagha tajawuzchiliq urushi qozghighandin kéyin, rusiyening qazaqistan we ottura asiyaning xewpsizlikige kapaletlik qilish rolining nahayiti tézla töwenleshke bashlighanliqini, qazaqistan we bashqa ottura asiya döletlirining barghanséri xitaygha yéqinlishiwatqanliqini ilgiri sürdi.