Xitay bilen rusiyege taqabil turush amérika üchün “Térrorluqqa zerbe bérish” tin nechche hesse muhim orun'gha ötken (1)

Xitayning rusiyege yardem bérishi, natoni hindi-tinch okyan rayonidiki shérik döletler bilen bolghan hemkarliqini kücheytip, xitayning rayonda künséri éship bériwatqan xirisigha taqabil turushmu, pirézidént baydénning sahibxanliqidiki 3 künlük yighinning küntertipidin orun almaqta.

Soghuq munasiwetler urushi dewride herbiy küchini sowét ittipaqigha merkezleshtürgen amérika, 11-séntebir weqesidin kéyin, ottura sherqtiki térrorchi guruppilargha zerbe bérishke ötkenidi. Halbuki, ötken 10 yilda amérika xitay bilen rusiyege taqabil turush üchün, herbiy küchini “Chong döletler riqabiti” ge merkezleshtürgen.

26-Awghust “Söhbet” (The Conversation) torida élan qilin'ghan maqalide, amérikaning qandaq bolup, térrorizmgha zerbe bérishtin emdi xitay bilen rusiyege taqabil turushqa ötkenliki mulahize qilin'ghan.

Maqalide éytilishiche, amérika 2022-yil 10-ayda élan qilghan “Dölet mudapi'esi istratégiyesi” de kelgüsi 2 yilliq nishan békitilgen bolup, xitay bilen rusiyening tehditige uniwérsal herbiy küch bilen qarshiliq bildürüsh pilani otturigha qoyulghan. Bu pilan amérika armiyesining ilgiri térrorchilargha quruqluqtin we hawadin hujum qilishi hem kichik da'iride jeng qilishi bilen oxshimaydighan urush pilani bolup, amérikaning dunyaning her qaysi jayliridiki quruqluq, déngiz we hawa armiyesini ishqa sélishni, shundaqla alem boshluqi we tor dunyasida jeng qilishni öz ichige alidiken؛ asasliq meqset, xitay we rusiye bilen biwasite urushqa kirmey turup, ularni peylidin yandurush iken.

Amérikaning sabiq pirézidénti barak obama 2011-yil amérikaning herbiy küchining asasliq qismini ottura sherqtin asiyagha yötkeydighanliqini élan qilghandin kéyin, asasliq nishanning xitaygha qaritilghanliqi, xitayning buningdin qattiq bi'aram bolghanliqi heqqide xewer we mulahiziler otturigha chiqqanidi. Emma amérikaning shu yillarda “Ereb bahari” herikitining tesiride malimanchiliq ichide qaplighan ottura sherqtin derhal qutulup kételmigenliki melum. Mulahizilerge köre, amérikaning ottura sherqtiki térrorluq patqiqidin chiqalmasliqi, küchini shu yerge xoritishi xitay bilen rusiyege paydiliq iken. Yéqinqi yillarda rusiyening ukra'inagha hujum qilishidin kéyin xitayning aldi bilen rusiyege, andin isra'iliyege térrorluq hujum qilghan xamasqa yardem bérishi xitayning bu gherizini ashkarilap bergen.

Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor bu heqte radiyomizgha yollighan inkasida mundaq deydu: “Shundaq, xitay bilen rusiye amérikaning öz diqqitini qaytidin ottura sherqqe yötkishini ümid qilidu. Chünki bundaq bolghanda, amérika térrorluqqa qarshi turush patqiqigha pétip qalidu, iqtisad we adem küchini xoritidu, yene kélip bu nahayiti xeterlik. Chünki rusiye, bolupmu xitay bu pursettin paydilinip herbiy we iqtisadiy jehettin kéngeymichilik qilidu, amérika ularning keynide qalidu. Xitay bilen rusiye yadro qoraligha ige döletler. Xitay térrorchi teshkilatlarni, mesile, n talibanni biwasite qollap kelmekte, shundaqla iran bilen pakistan arqiliq ulargha yardem bérip kelmekte. Eng xeterlik bolghini shuki, xitay bilen rusiye amérika we uning ittipaqdashliri bolghan hindistan, yaponiye, jenubiy koréye qatarliq döletlerge taqabil turush üchün hetta iran bilen shimaliy koréyeni ishqa sélip, térrorchilargha yadro qoralliri teminlishi mumkin. Xitay bilen rusiye shimaliy koréyening yadro qorallarni tereqqiy qildurushigha yardem bérip kelmekte, bular amérika, yaponiye we jenubiy koréye üchün chong tehdit peyda qildi”.

Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizi, xelq'ara tertip we xewpsizlik mutexessisi raymond ko heqte perqliq köz qarashni otturigha qoyup mundaq dédi: “Amérika ottura sherq kirizisigha pétip qalghanche, rusiye bilen xitaydek döletler özlirining bu rayondiki xewpsizlik we bashqa meqsetlirige téximu asan yétidu. Ottura sherq chong bir siyasiy malimanchiliq rayoni, xitay 2005-, 2007-yilliri pelestin'ge iqtisadiy yardem bermekchi bolghanidi, kéyin uningdin chataq chiqti. Emma hazir ehwal özgerdi. Xitay yene iran'gha qoral sétiwatidu, téxnika ötünüp bériwatidu. Xitay bilen rusiyening bu ishta ortaq pilani barmu yoq, bilmeymen. Qaraydighan bolsaq, amérikaning hazir ottura sherqte qiliwatqan ishliri köp emes, u peqet isra'iliyege qoral teminlewatidu, emma ottura sherqqe esker ewetmidi, peqet u rayondiki herbiy bazisi we küchini saqlashqa tirishiwatidu”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultéti dotsénti, doktor erkin ekremning qarishiche, hazir dunyada boluwatqan urushlar xitay bilen rusiyening meqsitige uyghun bolup, ular amérikaning herbiy küchini bir qanche sepke bölüwétish arqiliq, özlirining rayon menpe'eti we xewpsizlik nishanigha yetmekchi iken.

Amérika özining herbiy istratégiyesini ottura sherqtin asiyagha qaratqandin kéyin, hindistan, yaponiye, awstraliye qatarliq döletler bilen ittipaq qurup, hindi-tinch okyan rayonini xitayning tehditidin xaliy, ochuq rayon qilmaqchi bolghan. Emma xitay bu ittipaqnimu buzushqa heriket qilip kelmekte iken. Doktor erkin ekremning bildürüshiche, xitay qarimaqqa tinchliq terepdari bolghan bilen, astirtin tinchliqqa buzghunchiliq qilidiken.

Rusiyening ukra'inagha qilghan hujumi bilen teng xitay teywen'ge tehdit sélishqa bashlighan bolup, mana bular amérikaning rusiye bilen xitaygha taqabil turush iradisini téximu kücheytken.

“Söhbet” torida élan qilin'ghan maqalide éytilishiche, xitayning ötken 20 yilda hawa armiye, déngiz armiye we yadro qorallirini tereqqiy qildurushqa serp qilghan meblighi éship barghan bolup, amérika bilen tengliship qalay dégen.

2023-Yil 12-ayda, “Nyu-york waqti géziti” élan qilghan bir xewerde, xitayning lopnurda yéngi bir ewlad yadro qorallirini sinaq qilishni dawam qiliwatqanliqi ashkarilan'ghanidi. Sün'iy hemrahtin tartilghan süretlerning ispatlishiche, xitayning lopnurdiki herbiy baza qurulushi yadro sinaq bazisini asas qilip üzlüksiz kéngiyiwatqan bolup, chong tiptiki yadro bombisini partlitishqa we ejellik radiyatsiye küchini chekleshke muwapiq kélidighan ghayet keng we uzun tonél qézilmaqta iken.

Xitayning ötken 10 yilda yadro qorallirini téz sür'ette kéngeytishi amérikaning hoshyarliqini qozghighan bolup, amérikaning sabiq pirézidénti barak obama gerche dunyani yadro qoralliridin xaliy qilishni arzu qilsimu, xitay tehditige qarshi turush üchün amérikaning yadro qorallirini yéngilash xamchotini testiqlighan.

Bu yil 3-ayda, amérika pirézidénti jow baydin amérikaning yéngi yadro istratégiyesige munasiwetlik bir mexpiy höjjetni imzalighan bolup, yéqinda amérika bu istratégiyeni ishqa kirishtürüshke ötken. “Nyu-york waqti géziti” ning bu heqtiki xewiride déyilishiche, bu istratégiye amérikining xitay, rusiye we shimaliy koréyening yadro qoral tehditige qarshi turush, bolupmu xitayning téz sür'ette éshiwatqan yadro küchige taqabil turush teyyarliqi hésablinidiken.