Xitayning chet'eldiki atalmish “Saqchi mulazimet ponkiti” ning parakendichilikliri dawam qilmaqta

Ammiwi teshkilatlar xitayni öktichilerni nazaret qilish üchün chet'ellerde saqchi ponkiti qurghan dep eyibligen. 2022-Yili 26-öktebir.

Yéqinda amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi nyu-york shehiride mexpiy saqchi ponkiti qurush bilen eyiblen'gen amérika puqraliqidiki ikki xitayni qolgha alghanliqini élan qildi. Radiyomiz in'glizche bölümining 7-iyuldiki xewirige qarighanda bu ikki kishi xitay hökümiti bilen til biriktürüp amérikadiki xitay puqralirigha parakendichilik sélishni öz ichige alghan “Basturush pa'aliyetliri” bilen shughullan'ghan.

Xelq'ara kishilik hoquqni qoghdighuchilar teshkilati (Safeguard Defenders) ning 12-aydiki doklatida déyilishiche, xitay hökümiti amérika, kanada, yaponiye we koréye qatarliq 53 dölette az dégende 102 mexpiy saqchi ponkiti qurghan. Xitay hökümet taratquliridin “Xitay géziti” (“China Daily”) ötken yili, xitayning dölet sirtida jinayet sadir qilghan dep guman qilin'ghan 230 ming kishi xitaygha qaytish üchün “Qayil qilin'ghan” liqini xewer qilghanidi.

2015-Yili iyulda tayland hökümiti xelq'ara kishilik hoquq organlirining chaqiriqigha qarimay 109 neper Uyghurni xitaygha qayturup bergendin kéyin, birleshken döletler teshkilati, amérika hökümiti, türkiye we shundaqla xelq'ara kishilik hoquq organlirining qattiq tenqidige uchrighan.

Misirdiki Uyghurlar 2016-yilidin bashlap xitay hökümitining biwasite we wasitilik halda bésim ishlitishi bilen yurtlirigha mejburiy qayturulushqa bashlighan bolsa, misir terep yene 2017-yili iyunning béshidin bashlap el ezher qatarliq uniwérsitétlarda oquwatqan Uyghur oqughuchilar we qahirediki 7-rayonni merkez qilghan jaylardiki nechche yüzligen Uyghurlarni axturup tutqanidi. Mezkur tutqun'gha xitay dölet bixeterlik xadimliriningmu hemkarlashqanliqi, tutqun qilin'ghan oqughuchilarni hetta xitay ewetken Uyghur saqchi xadimlarning soraqqa tartqanliqidek uchurlar ashkarilan'ghan.

Xelq'ara kishilik hoquqni qoghdighuchilar teshkilatining teshwiqat ishliri mes'uli lawr a xart (Laura Harth) xanim xitayning chégra halqighan saqchi ponkitliri heqqide radi'omizning ziyaritini élxet arqiliq qobul qildi.

U xétide xitayning chet ellerdiki saqchi mulazimet ponkitlirining xitay hökümitining chégra halqighan qara qolining peqet “Körün'gen qismi” ikenlikini tekitligen: “Xitayning atalmish ‛chet'eldiki saqchi mulazimet ponkiti‚-xitay hökümitining chégra halqighan basturush xizmetliridiki peqet ‛muz taghning körün'gen qismi‚. Ularning xizmiti nazaret qilish, parakendichilik sélish, hetta ‛qachqun‚ larni mejburiy qayturup kétishni öz ichige alidu. Kishilik hoquqni qoghdighuchilar teshkilati xitayning atalmish ‛chet'eldiki saqchi mulazimet ponkiti‚ ning xitayning birleshme aldinqi sépi bilen hemkarliship ‛mexpiy qayturush‚ bilen shughullan'ghanliqigha a'it ochuq pakitlarni bayqighan. Déyilgendek, ‛saqchi ponkiti‚ xitay hökümitining chet'eldiki oxshimighan pikirdikilerni kontrol qilish we basturush tirishchanliqining bir qismi. Ular hetta chet'eldiki kishilerni yurtidiki a'ile ezalirigha tehdit sélish we ularni jazalash arqiliq kontrol qilidu. Muhajirettiki Uyghurlargha qarita élip bérilghan bu xil pa'aliyetler nurghun kishilik hoquq teshkilatliri teripidin tilgha élin'ghan we xatirilen'gen. Kishilik hoquq teshkilatlirining bu xil shekilde qarshiliq körsitishi démokratik hökümetlerning xitayning dölet halqighan basturush xewpige duch kelgenlerning asasiy erkinliki we bixeterlikini qoghdash tirishchanliqining bir qismi.”

Ashkarilan'ghan höjjetlerge qarighanda xitay hökümiti 2017-yilining béshidin étibaren chet eldiki Uyghurlarning a'ililirini nishan qilip, ularni yighiwélish lagérlirigha keng kölemde qamighan we türmilerge solighan. Muhajirettiki Uyghurlarning yurtidiki uruq-tughqanliri bilen bolghan alaqisi pütünley üzüp tashlan'ghan.

Xelq'ara kishilik hoquqni qoghdighuchilar teshkilatining ötken yili élan qilghan “Mejburiy qayturush” namliq doklatida körsitilishiche, xitayning chet'eldiki mexpiy saqchi ponkitliri chet'eldiki siyasiy pa'aliyetchiler we öktichilerni asasliq nishan qilghan. Xitay amanliq organliri özining jinayi ishlar hoquq da'irisidin halqip, chégra sirtidiki mexpiy saqchi ponkitliri bilen birlikte heriket qilghan.

Xitay weziyet analizchiliridin gérmaniyede turushluq zhurnalist, shundaqla radiyomiz in'gilizche bölümi ixtiyari muxbiri su yütong xanim bu heqte radiyomiz ziyaritini élxet arqiliq qobul qildi. U bu mexpiy saqchi ponkitlirining chet'eldiki Uyghurlarni qandaq nishan'gha alidighanliqi we nazaret qilidighanliqi heqqide toxtilip mundaq dep yazghan: “Ular chet'eldiki Uyghurlarning namayishini yéqindin közitidu, namayishchilarni mexpiy süretke tartidu, Uyghurlarning salahiyitini delilleydu we ularning xitaydiki a'ile ezalirini görüge éliwalidu. Hetta Uyghurlargha biwasite qorqutush we tehdit sélish uchurlirini ewetidu, ularning mangghan-turghinini paylaydu. Bu mexpiy saqchi ponkitliri yene chet'eldiki Uyghur kishilik hoquq teshkilatlirigha singip kirish üchün xadim ewetidu. Torda mexsus Uyghurlar heqqide yalghan uchurlarni tarqitidighan guruppa teshkillep, chet'eldiki Uyghurlarni inawetsiz qilishqa tirishidu. Hazir hoshyar bolushqa erziydighan yene bir ish shuki, ular yene pul-menpe'et arqiliq Uyghurlardin paylaqchi sétiwalidu.”

U yene mundaq dep yazghan: “Xitay hökümitining meqsiti shinjangdiki jaza lagérliri we Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq jinayitini yoshurush. Ular mexpiy saqchi ponkitlirining meshghulati arqiliq chet'eldiki Uyghurlarning yurtidiki Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliq heqqide sözlishining aldini élishni, hetta Uyghurlarning xelq'aradiki obrazigha ziyan sélishni nishan qilidu. Emma yaxshi yéri shuki, Uyghurlarning xitayning chet'eldiki mexpiy saqchixaniliri teripidin ziyankeshlikke uchrawatqanliqi démokratik döletlerning diqqitini qozghidi, bu xelq'ara jem'iyetning Uyghurlarning ehwalini téximu yaxshi chüshinishige yardem bérishi mumkin.”

Xelq'ara axbarat qanallirida xitay hökümitining bu xil mexpiy saqchi ponkitlirining shimaliy amérika, yawropa we bashqa döletlerdimu qurulghanliqi xewer qilin'ghan. Emma xitay terep izchil ularning saqchixana ikenlikini ret qilip, ularning asasliqi shopurluq kinishkisini yéngilash qatarliq puqralar mulazimiti bilen teminleydighan orun ikenlikini éytqan.

Fédératsiye tekshürüsh idarisining bashliqi kristofir wray (Christopher Wray) dölet bixeterlik komitétigha özining bu ashkarilashqa intayin köngül bölidighanliqini bildürgen. CNN Xewer agéntliqining bu heqtiki xewiride u, “Xitay saqchilirining amérikida ponkit qurghanliqini oylashmu kishini ghezeplendüridu. Ularning bu mexpiy qilmishi amérikining igilik hoquqqa dexli-teruz qilghanliq, edliye we qanun sistémisini közge ilmighanliq” dep körsetken.

Melum bolushiche amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi bu heqte mexsus torbéket qurghan. Ular chégra halqighan basturushning qanunsiz ikenlikini, paylash, parakendichilik sélish, hujum qilish qatarliq ehwallargha yoluqqanlarning, bu xil ehwallarni munasiwetlik orunlargha doklat qilishni tewsiye qilghan.