Xitay talibanlar bilen némilerni muzakire qildi?

Xitay tashqi ishlar ministirliqi ötken peyshenbe küni talibanlarning qatarda turushluq wekili abdughéni baradar bashchiliqidiki taliban wekiller ömikini kütüwélip, ular bilen afghanistan tinchliq söhbiti we térrorluqqa qarshi turush mesililirini muzakire qilghanliqini élan qildi. Bu, taliban wekillirining xitayni tunji qétim ziyaret qilishi bolmisimu, lékin bu xitay tashqi ishlar ministirliqining ziyaretni resmiy axbarat yighinida élan qilishidur. Taliban wekillirining tunji xitay ziyariti 2014‏-yili 12‏-ayda élip bérilghan. Xitay hökümiti kéyinki yili 5‏-ayda talibanlar bilen afghanistan hökümitini ürümchide mexpiy söhbetke orunlashturup, xelq'ara taratqularning alahide diqqitini tartqan idi.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi lu kang bu qétim talibanlarning qachan béyjingni ziyaret qilghanliqi we ular bilen qaysi xitay emeldarlirining söhbet ötküzgenlikini tilgha almighan. Roytérs agéntliqining xewiride tekitlinishiche, lu kang 20‏-iyun küni ötküzülgen axbarat yighinida xitayning talibanlar bilen térrorluqqa qarshi hemkarlishishqa qoshulghanliqini bildürgen. Lékin, 2001‏-yili amérika hökümitining térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzülgen taliban bilen, qaysi térrorchilargha qarshi hemkarlishidighanliqini chüshendürmigen.

Xitay hökümiti bu qétim talibanlarni amérika-xitay soda urushi keskinliship, pütün dunyaning közi prézidént tramp bilen xitay re'isi shi jinpingning yaponiyediki kyuto shehiride ötküzülidighan 20 dölet bashliqliri yighinidiki uchrishishigha tikilgen shundaqla xitayning 2 milyondek Uyghur, qazaq we bashqa musulman xelqlerni lagérlargha qamap, dunyaning qattiq eyiblishige uchrawatqan bir mezgilde kütüwalghanidi. Bezi analizchilarning ilgiri sürüshiche, xitayning talibanlarni béyjinggha teklip qilishi yuqiriqi her ikki mesilige chétilidiken. Amérikadiki “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri, xitay analizchi xu péng ependi, xitayning 20 dölet bashliqlar yighini harpisida talibanlarni béyjinggha chaqirtishidiki bir qisim meqsitining ularni kozir qilip, amérikigha heywe qilish ikenlikini bildürdi.

Xu péng mundaq deydu: “Elwette, béyjingning bu qétim talibanlar bilen körüshüshidiki bir qisim meqsiti amérika bilen bolghan soda söhbiti bilen alaqidar. U mushundaq bir waqitta talibanlarni özige tartip, bir tereptin talibanlarni özining qolidiki bir kozir qilish körsetmekchi. Bu arqiliq u özining söhbet üstilidiki ornini mustehkemlimekchi. Yene bir tereptin, u bu xil usul arqiliq amérikaliqlargha ‛men bu kozirni undaq yaki mundaq oyniyalaymen. Men hetta bu kozirni amérikagha paydiliq oynishimmu mumkin‚ démekchi. Shunga, bu ziyaretning ikki xil roli bar.”

Lékin bezi analizchilarning qarishiche, xitay hökümiti talibanlar bilen munasiwet qilishta köp xil amillarni közde tutmaqtiken. Türkiye hajitepe uniwérsitétining dotsénti, türkiye istratégiyelik chüshenchiler tetqiqat institutining mutexessisi erkin ekrem bu qarashtiki tetqiqatchilarning biridur. U 25‏-iyun ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Bu yerdin amérika chékinip chiqip ketse, talibanlar bilen urushup yürmeyli, dep oylighan bolsa kérek. Uningdin kéyin xam eshya bar rayonlarning köpinchisi talibanlarning tesiridiki rayonlarda. Shunga yene taliban bilen yéqinlishishqa mejbur. Uningdin bashqa talibanlar Uyghurlarni himaye astigha almisun dep tirishidu. Amérika chékinip chiqip ketse afghanistanda saylam bolup, taliban hakimiyetke kirishi mumkin. Taliban afghanistanda siyasetning ichide esli. Peqet hakimiyetni alalmidi. Shunga, taliban bilen munasiwitimiz buzulup ketmisun? dep oylighan bolsa kérek.”

Lékin xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi lu kang axbarat yighinida xitay emeldarlirining bu qétim talibanlar bilen konkrét qaysi mesililerni muzakire qilghanliqini ashkarilimidi. Erkin ekremning qarishiche, meyli qandaq bolmisun Uyghur mesilisi xitayning talibandek bir qoralliq küch bilen bolghan söhbitining küntertipidiki muhim téma bolidighanliqida héchqandaq guman yoq iken. U mundaq deydu: “Söhbetning yüzde 50 i iqtisadi menpe'et bolsa, yüzde 50 i Uyghur mesilisi. Chünki, Uyghur mesilisini xewpsizlik mesilisi, yeni, xitayning xewpsizlik menpe'eti, dégini Uyghur mesilisi. Emdi bu Uyghurlarning arqisidikiler Uyghurlarni yolgha salsa, xewpsizlikke nahayiti chong tesir yetküzidu, dep oylaydu. Bu geplerni meyli shangxey hemkarliq teshkilatining yighinlirida bolsun, meyli 4 dölet istixbarat guruppisida bolsun mushuni tilgha éliwatidu. Bu qétimmu düshenbide échilghan yighinda yene mushu mesilini tilgha aldi.”

Xitay-taliban munasiwiti yéqinqi bir qanche yilliq mesile emes. Xitay hökümiti talibanlar afghanistanda hakimiyetni tartiwalghan 1990‏-yillardila ular bilen alaqe ornatqan. Chet'el taratqulirining ashkarilishiche, xitayning pakistanda turushluq öz waqtidiki elchisi sabiq taliban rehbiri molla ömer qobul qilishigha érishken tunji we birdin bir chet'el hökümet emeldari iken. Molla ömer xitay elchisi bile 1999-yili qendiharda körüshken.

Lékin, xu péng ependining qarishiche, xitay hökümiti musulmanning keng kölemlik basturup, ularning diniy étiqadi, tili we medeniyitini yoqitishqa urunuwatqan bir mezgilde uning talibanlar bilen ishenchlik bir munasiwet ornitishini tesewwur qilish qiyin iken. U, xitayning talibanlar bilen menpe'et munasiwiti ornitishi mumkinliki, emma ularning dostane munasiwet ornitishi mumkin emeslikini bildürüp mundaq dédi: “Elwette, béyjingning talibanlar bilen yéqin munasiwet ornitishi mumkin emes. Chünki, xitayning öz döliti ichidiki musulmanlargha wehshiylerche buzghunchiliq qiliwatqanliqini talibanlarmu choqum bilidu. Shunga, ular xitaygha bek yéqinlishishi mumkin emes. Nöwette, xitay musulman döletler bilen bezi yéqin munasiwet ornatqan bolsimu, lékin ularni xitayning heqiqiy ittipaqdishi, dégili bolmaydu. Ular peqet menpe'etni közlep, xitayni tenqid qilmaywatidu. Shunga, xitayning talibanlarni bu xil usul bilen özining dostigha aylandurushi mumkin emes.”

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi lu kang 20‏-iyun künidiki axbarat yighinida taliban wekillirining ziyariti heqqide toxtilip: “Ikki terep öz ara alaqiliship turushni paydiliq, dep tönidi shuningdek dawamliq alaqiliship turushqa, afghanistan mesiliside dawamliq siyasiy hel qilish charisini izdeshke we térrorluqqa qarshi hemkarlishishqa qoshuldi” dégen.