Xitay bilen talibanning soda hemkarliqi we kelgüsi xirislar (1)

Amérika armiyesi afghanistandin chékin'gendin kéyin, dunyadiki eng küchlük kommunist dölet xitay bilen dunyadiki eng radikal diniy hakimiyet bolghan talibanlarning din we idé'ologiye perqini qayrip qoyup, diplomatiye we soda jehette yéqindin hemkarlishishi, dunyaning diqqitide bolup kelmekte. Shuning bilen birge ularning insaniyetke ortaq düshmen bolush xususiyetlirimu muhim söz témisigha aylanmaqta.

Pakistanliq diplomat, gi'o-siyasiy xeter analizchisi doktor farhat asif yéqinda özining linkdin (Linkedin) hésabida élan qilghan maqaliside, xitay bilen talibanning iqtisad-soda hemkarliqining yéngi pellige qedem qoyghanliqini bayan qilghan.

Maqalide éytilishiche, xitayning kabuldiki bash elchisi xitayning buningdin kéyin afghanistandin kirgen maldin tamozhna béji almaydighanliqini, xitayning afghanistan'gha qurulush, énérgiye we istémal saheliride yardem qilidighanliqini bildürgen. Xitay bash elchisi jaw shingjo 10-ayning 24-küni özining X hésabida uchur élan qilip, “Xitay buningdin kéyin afghanistan'gha 100 pirsent baj élinmaydighan dölet mu'amilisini qilidu” dégen. Bu emeliyette xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinpingning yolyoruqigha asasen bérilgen qarar bolup, shi jinping bu yil 12-ayning 1-künidin bashlap, “Xitay bilen diplomatik munasiwiti bolghan we eng tereqqiy qilmighan döletlerdin tamozhna béji almasliq” buyruqini élan qilghan.

Maqalide qeyt qilinishiche, bashqa döletlerge oxshash xitaymu gerche ayallar we balilar hoquqini kapaletke ige qilmaydighan taliban hökümitini resmiy étirap qilmighan bolsimu, kabulgha alliqachan elchixanisini qurghan bolup, afghanistandiki yoshurun bayliqqa köz qizartip kelgen. Afghanistanning téxi échilmighan litiy, mis, tömür bayliqliri xitayning nepsini téximu yoghinitip barmaqta iken. Yene kélip, xelq'ara imbargo tüpeylidin afghanistanning iqtisadi, jümlidin afghanistan merkizi bankisi nahayiti qiyin ehwalda qalghan bolup, xitay bolsa ularni “Qutquzghuchi” siyaqida otturigha chüshken. Xitay gerche afghanistandin tamozhna béji almaymiz dégen bilen, afghanistanning xitaygha éksport qilidighan méli asasen qarighay uruqidin ibaret bolup, éksport qimmiti ötken yili aran 64 milyon dollargha yetken. Emma xitayning meqsiti afghanistandin téximu köp kan mehsulati élish bolup, buning üchün xitayning besh xil métal guruhini öz ichige alghan köpligen shirketliri afghanistanning kan bayliqini qézishqa bashlighan. Bular xitayning “Bir belbagh, bir yol” qurulushigha, yeni kan bayliqi mol, emma iqtisadi ajiz döletlerni yem qilish istratégiyesige uyghun kélidiken.

Türkiyede turushluq weziyet analizchisi memettoxti atawullaning qarishiche, taliban hökümitini yölewatqan xitay, afghanistanni afriqadiki döletlerge oxshash yéngiche mustemlikisige, yeni béqindi dölitige aylandurushqa urunmaqta iken.

Taliban hökümiti shi jinping küchep teshwiq qilip kéliwatqan “Bir belbagh bir yol ” qurulushigha, bolupmu 62 milyard dollarliq “Xitay-pakistan iqtisad karidori” türige kirishke qiziqiwatqan bolup, xitayning meqsiti afghanistannimu bu qurulush türige qétip, özining menpe'et da'irisini téximu kéngeytish iken.

 Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang mundaq deydu: “Xitay bilen taliban bir-birige mohtaj, xitay u yerdin mol tebi'iy bayliqqa érishidu. Xitay afghanistannimu ‛bir belbagh bir yol‚ pilanigha, bolupmu meghlubiyet üstidiki ‛xitay-pakistan iqtisad karidori‚ qurulushigha sörep kirmekte. Afghanistan xitaygha béqinip qalghachqa, Uyghur we bashqa türkiy milletlerge yardem bérelmeydu. Eger bu milletler yene ish chiqarghudek bolsa, talibanlar xitay hökümitidin diplomatiye we iqtisad jehette muhim menpe'etlerni alidu. Mesilen, xitay hökümiti xelq'ara jem'iyetning talibanni yétim qaldurushini ayaghlashturushigha yardem bérishi mumkin”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti dotsénti, doktor erkin ekrem xitay bilen afghanistanni baghlap turghan asasliq nuqtining iqtisadiy menpe'et, uningdin bashqa diplomatiye we xewpsizlik mesililiri ikenlikini bildürdi.

Mutexessisler yene xitay hökümitining afghanistanda iqtisadiy menpe'ettin bashqa, Uyghur élige munasiwetlik qandaq siyasiy, herbiy meqsetlirining barliqi, shuning bilen bir waqitta xitay kommunist hakimiyiti bilen taliban hakimiyitining idé'ologiye jehette perqliq bolushigha qarimay, siyasiy ghaye jehette qandaq ortaqliqqa ige ikenlikini bayan qildi. Bu heqtiki tepsilatlar pirogrammimizning 2-qismida diqqitinglarda bolidu.