Tashqi ishlar ministiri marko rubiyo: “Amérika xitay peyda qiliwatqan tehditni qet'iy hel qilishi kérek”

Tashqi ishlar ministiri marko rubiyo bu seperdin kéyin amérikadiki tonulghan zhurnalist megyn kelliy (Megyn Kelly) ning pirogrammisida. 2025-Yili yanwar.

Amérika tashqi ishlar ministiri marko rubiyo wezipige olturupla latin amérika döletliride ziyarette bolghanidi. Bolupmu uning panamagha qilghan ziyaritidin kéyin panamaning xitayning “Bir belbagh bir yol qurulushi” din chékinip chiqishi we hemde panama qanilidiki ikki portning ishlitish hoquqini qolgha éliwalghan xongkong shirkiti üstidin tekshürüsh bashlaydighanliqini wede qilishi küchlük diqqet qozghighanidi.

Tashqi ishlar ministiri marko rubiyo bu seperdin kéyin amérikadiki tonulghan zhurnalist megyn kelliy (Megyn Kelly) ning pirogrammisigha qatniship, tramp hökümitining tashqi siyaset endizisi, muhim kün tertipliri we yönilishi heqqide melumat bergen. U bir sa'ettin artuq dawamlashqan bu söhbette trampning “Aldi bilen amérika” dep atiliwatqan siyasitining menisi we amérika-xitay riqabiti heqqide nahayiti tepsiliy toxtalghan.

U söhbetning bashlinishida megyn kelliy xanimning “Hazirqi dunya weziyitining tolimu müshkül peytte turuwatqanliqi we özining bir tashqi ishlar ministiri bolush süpiti bilen qandaq diplomatiye yürgüzüshni pilanlawatqanliqi?” heqqidiki so'aligha jawab béridu.

Marko rubiyo sözide özining diplomatiyesining “Aldi bilen amérikaning menpe'etini ilgiri sürüshni chiqish qilidighanliqi” ni tekitleydu. U buni izahlap “Herqandaq dölet öz menpe'etini chiqish qilip turup siyaset yürgüzsimu, biraq amérikaning soghuq urushtin kéyinki birdinbir küchlük dölet bolushining uning xuddi yershari hökümitidek heriket qilishini keltürüp chiqarghanliqini” tekitleydu. U mundaq deydu:

“Méningche soghuq munasiwetler urushi axirlashqandin kéyin amérika shundaq bolup qaldi. Eyni chaghda biz dunyadiki birdinbir qudretlik küch bolghachqa, biz bu xil mes'uliyetni üstimizge éliwalduq. Nurghun ehwallarda yer shari hökümitige aylinip, hemme mesilini hel qilishqa urunduq. Dunyada qorqunchluq ishlar yüz bériwatidu. Yene kélip bizning dölet menpe'etimizge biwasite tesir yetküzidighan qorqunchluq ishlar bar, emdi biz dölet menpe'etimizni qaytidin aldinqi orun'gha qoyushimiz kérek.”

Marko rubiyo sözide hazir yersharining oxshimighan jaylirida köp qutupluq dunya shekillen'genlikini, eng béshida xitay, undin qalsa rusiye we hemde shimaliy koréye, iran qatarliq “Xeterlik” döletler barliqini eskertidu. U mundaq deydu:

“Hazir yersharidiki hayatliqni axirlashturush iqtidarigha ige nurghun döletler bar. Shunga biz imkanqeder qoralliq toqunushtin saqlinish üchün heqiqiy tirishishimiz kérek, emma hergizmu dölet menpe'etimizni qurban qilmasliqimiz kérek. Shunga bu saqlash nahayiti qiyin bolghan tengpungluqtur.”

Zhurnalist megyn kelliy xanim marko rubiyo ependidin: “Rusiye, xitay qatarliq döletlerni 4 yil ilgirikige sélishturghanda qandaq bir weziyette?” dep soraydu. Marko rubiyo buninggha jawab bérip, “Rusiye we xitayni 4 yil ilgiriki halitidinmu küchiyip ketti” dep qaraydighanliqini bildürdi. U xitay heqqide mundaq dédi:

“Men nurghun ehwallarda reqiblirimizning yéqinqi töt yilda téximu küchiyip ketkenlikini deymen. Elwette rusiye özini töt yil ilgirikige qarighanda ajiz dep qarimaydu. Chünki ular hazir pirézidént donald tramp birinchi qétimliq wezipisini tamamlighanda qolida bolmighan zéminlarni kontrol qildi. Hindi-tinch okyanda her küni körisiz - peqet teywen emes, filippinmu xitay armiyesining zomigerlikige uchrawatidu. Xitayning zomigerlik heriketlirining dunyaning herqaysi jaylirigha tarqiliwatidu. Xitayning mejburlash taktikisini peqet yéqin qoshna döletliridila emes, dunyaning bashqa jayliridimu ishlitiwatqanliqini körüwatimiz. Xitayning dunyagha bolghan tonushi shuki, ular özini 2035-2050-yillirigha barghanda dunyadiki eng chong küchke aylinimiz, deydu. Ular kallisida ‛biz mutleq halda qed kötürimiz, amérikaning zawalliqqa yüzlinishi muqerrer. Gherb we amérika chékiniwatidu, ‚ dep oylaydu. Ularche bolghanda, gherb dégen, bolupmu amérika dégen charchap qalghan, xejlinip tügigen we muqerrer chékinish yolida kétiwatqan sabiq küchtin ibaret.”

Melum bolushiche, marko rubiyo wezipige olturghandin kéyin yeni aldinqi jüme küni xitayning tashqi ishlar ministiri wang yi uning bilen téléfonda körüshken. Ikki terepning téléfon söhbitining mezmuni heqqide xitay tashqi ishlar ministirliqi teripidin tarqitilghan xitayche oqushluqta wang yining marko rubiyogha “Men sizning qa'idige mas halda heriket qilishingizni ümid qilimen” dégenliki qeyt qilin'ghan. Emma buningda tallan'ghan xitayche sözler bolsa adette xitaychida oqutquchilar oqughuchilargha yaki xojayinlar xizmetchilirige buyruq bergende ishlitidighan sözler tallap qollinilghan iken. Xitayche oqushluqta xuddi xitay terep marko rubiyoni agahlandurghandek bir keypiyat yaritilghanliqi amérika axbaratlirining diqqitini qozghighanidi. Riyasetchi megyn kelliy xanim marko rubiyodin shu qétimliq téléfon söhbitide heqiqeten shundaq teleppuzda söz bolun'ghan-bolunmighanliqini soraydu. Marko rubiyo bolsa buni ret qilip, xitayning da'im mushundaq söz oyuni oynaydighanliqini tilgha aldi. U, mundaq deydu:

“Bu ishtin xewer taptim. Beziler manga shundaq dédi. Mana bu - ular (xitay) da'im oyun oynaydighan ikki ishning biri. Birinchisi, ular mushu xil söhbetlerning in'glizche terjimisini we xitayche terjimisini chiqiridu. Bu ikkisi bir-birige oxshimaydu. Men wang yi bilen bolghan téléfon söhbitimizde nahayiti qisqa we udul qilip, ‛siz xitayning menpe'eti boyiche ish körisiz, men bolsam amérikining menpe'eti boyiche ish körimen. Biz ikki chong küch, hemkarlishidighan yerde hemkarlishimiz, ixtilapliq mesililerni muwapiq idare qilimiz we bu arqiliq apet xaraktérlik aqiwet kep chiqishining aldini alimiz‚ dédim. Téléfon söhbitimizde terjiman manga undaq teleppuzdiki bir jümlini terjime qilmighan. Biraq ular mana bu oyunni chiqiriptu. Ular (xitay) bundaq oyunlarni oynashni yaxshi köridu. Eger rast shundaq dégen bolsa idi, u halda menmu uninggha ‛senmu heddingdin ashma‚ dégen bolar idim. Emma undaq gep bolmidi. Eng bolmighanda manga terjiman undaq dep terjime qilmidi.”

Marko rubiyo sözini yene mundaq dawam qilghan:

“Bizge kelgen in'glizche tékistke qarisingiz undaq gep yoq. Bu tolimu exmiqanilik we munasiwetke diqqet qilmasliq. Bu yerde heqiqiy muhim bolghini bizning alidighan qararlirimiz. Xitay dunyadiki eng küchlük dölet bolushni xalaydu, biraq ular bizning meghlubiyitimiz bedilige uni ishqa ashurushning koyida. Bu bizning dölet menpe'etimizge mas kelmeydu, shunga biz bu mesilini hel qilimiz. Elwette biz urush qilishni xalimaymiz, biraq qandaqla bolmisun biz buni hel qilimiz.”

Riyasetchi megyn kelliy xanim söhbet dawamida panama mesilisi üstide toxtilidu. U, marko rubiyodin panama qanili mesilisining xitay bilen bolghan baghlinishini anglighuchilargha yenimu chongqur chüshendürüp bérishini telep qilidu. Marko rubiyo panama qanilining néme üchün amérika tramp hökümitining muhim mesililirining biri bolghanliqini mundaq dep izahlaydu:

“Xosh, ular (xitay) panamaning hemmila yéride. Bir qanche yil ilgiri, panama teywen bilen bolghan diplomatik munasiwitini üzüp, uni étirap qilmaydighanliqini jakarlidi we béyjing bilen hemkarlishishqa qarar qildi. . . Netijide xitayning köpligen qurulush türlirinimu bille ep keldi. Ular asasliq meblegh salghan tür bolsa panama qanilining kirish-chiqish éghizliri we ikki qirghiqi boldi. Bezi kishiler bilip-bilmey ‛bu, xitay emes, xongkongni baza qilghan shirket‚ dep, talash-tartish qilidu. Shundaq, xongkonggha jaylashqan shirket dégenlik, xitayning shirkiti dégenlik. Bu ByteDance we TikTok heqqidiki talash-tartishlargha oxshaydu, xongkong hazir aptonomiyesini yoqatti, ular xitay hökümiti néme dése shuni qilidu. Eger birer toqunushta xitay hökümiti ulargha panama qanilini taqashni buyrusa, ular choqum shundaq qilishi kérek. Emeliyette, men ularning shu xildiki jiddiy taqabil turush pilani barliqigha yüzdeyüz ishinimen. Mana bu bizge bolghan biwasite tehdit.”

Marko rubiyo panama qanilining eyni chaghda amérika teripidin nurghun meblegh we nurghun küch serp qilinip qurup chiqilghanliqini, minglighan amérikaliqlarning bu qurulushta jan bergenlikini eskertidu we sözige mundaq dawam qilidu:

“Bu bir téxnikaliq détal. Emeliyette xitay panama qanilidiki qatnashqa tosqunluq qilmaqchi bolsa, shu tapning özide qilalaydu. Bu bir pakit. Méning qarishimche bolsa, bu (amérika-panama imzalighan) shertnamige xilapliq qilghanliqtur. Pirézidént trampmu mana buni tekitlewatidu. Bu bundaq kétiwerse bolmaydu. Biz bu qanalni yasash üchün nurghun meblegh töligenlikimiz we nurghun janlarni pida qilghanliqimiz üchünla emes, belki u dölet menpe'etimizge zit bolghanliqi üchün bu mesilini hel qilishimiz kérek. Özimiz yasighan qanalning künlerning biride özimizge qarshi kozir we qoral bolup qélishi toghra emes.”

Megyn kelliy xanim tashqi ishlar ministiri marko rubiyodin “U halda buni hel qilishning charisi néme?” dep soraydu. Marko rubiyo buninggha jawab bérip, “Pirézidént trampning bu qanalni bashqurush arzusining éniqliqini, gerche panamaliqlar buningdin bek memnun bolmisimu, amérikining panama bilen bu mesilide kélishishke tirishidighanliqi” ni eskertidu we mundaq deydu:

“Men bu mesilini tézrek hel qilishni ümid qilimen. Qandaqla bolushidin qet'iynezer, panama qanilining yadroluq ré'alliqining ornini tégishkili bolmaydu. Biz héchqandaq chet'el küchining, bolupmu xitayning panamada bundaq yoshurun kontrol qilish küchige ige bolushigha yol qoyalmaymiz. Buning dawamlishishigha zadila yol qoyalmaymiz.”

Megyn kelliy xanim buning bilen marko rubiyodin “Sizche biz bek qattiq qol bolup ketsek, panamani xitayning qoynigha tashlap bergendek ish bolup qalarmu?” dep soraydu. Marko rubiyo bolsa buninggha jawab bérip, amérikaning undaq oylaydighan waqti qalmighanliqini eskertidu. U mundaq deydu:

“Men sizge bu qanalning alliqachan xitayning qoligha ötüp ketkenlikini déyeleymen. Emdi bundaq qarap oltursaq bolmaydu. Bashqa döletler xitay terepke ötüp ketmisun, dep dölet menpe'etimizni qayrip qoysaq bolmaydu. Bu, dölet menpe'etimizge xilap. . . Bizning panama we ularning hökümiti bilen nahayiti yaxshi xizmet munasiwitimiz bar, men buni dawamlashturushni xalaymen. Emma bizningmu yadroluq milliy menpe'etimiz xeterge duch kéliwatidu, ular buni chüshinishi kérek. . .”

Megyn kelliy xanim marko rubiyoning sözige ulap: “Panamaliqlar mesilining panama bilen alaqisi yoqlighini bilishi kérek. Ular bu tehditning neqeder éghirliqini hés qilalmasliqi mumkin. Siz bu heqte uzundin béri agahlandurush bérip kelgen idingiz, siz tashqi ishlar ministirliq wezipingizni jezmleshtürüsh ispat anglash yighinida ‛eger xitay arzu qilghan nersilirige érishiwerse, 10 yildek waqit ichide hayatimiz pütünley özgirishi mumkin, bu intayin diramatik, dégen idingiz” deydu. Marko rubiyo buni testiqlap sözige mundaq dawam qilidu:

“Biz ilghar téxnikilirimizni yaxshi körimiz we uni toxtimay ilgirilitishimiz kérek. Emma buning üchün biz halqiliq minéral maddilargha éhtiyajliq. Alyumin, kobalit dégendek. Emma néme bolidu, désingiz ular (xitay) dunyaning herqaysi jaylirigha bérip kan échish hoquqini sétiwalidu, uni qézish hoquqinila emes, belki pishshiqlap ishlesh, ishlepchiqirish we sana'et ishlirigha ishlitishkiche kontrol qiliwalidu. Biz buning bir misalini kowid mezgilide körduq. Pütün maskilar xitayda yasalghan bolghachqa maska tapalmiduq. Biz sana'et iqtidarimizni yoqitip qoyduq. . Emdi buning dawamlishishigha yol qoyushqa bolmaydu. Ular buni kozir qilip ishlitidu. Emeliyette, ular alliburun shundaq qiliwatidu. Ötkende halqiliq minéral maddilargha éksport kontrolini yolgha qoyup, dölet bixeterlikimizge tehdit saldi. Gepni yighip kelgende, eger xitay xam eshya we sana'et ishlepchiqirish wasitilirini kontrol qiliwalidighan bolsa, bizni iqtisadiy jehette toluq kontrol astigha éliwalidu, dégen gep. Mana bu biz hazir qarap méngiwatqan dunya. Men xata dep qoyghan bolushum mumkin, belkim 10 yilda emes, besh yildila shundaq aqiwet kep chiqishi mumkin.”

Buning bilen megyn kelliy xanim: “Bu, heqiqetenmu müshkül ehwal iken, pirézidént tramp bularning hemmisini bilidu, shundaqqu? lékin qarisingiz uning qesem bérish murasimida xitayning yuqiri derijilik emeldarliri kélip qatnashti. Qarighanda, tramp özining bu oyunni éhtiyatchanliq bilen oynishi lazimliqini bilidu. Biz urush peyda qilishni xalimaymiz, emma bek uzun waqit passip halette qalghanliqimizni bilimiz, shundaqqu?” dep soraydu. Marko rubiyo buninggha “Shundaq” dep jawab béridu we sözige mundaq dawam qilidu:

“Xitaygha kelgende mesilining ikki yüzi bar, men peqet birni teswirlidim, yeni ularning milliy menpe'etimizge élip kélidighan éghir tehditi. Yene biri, meyli qandaq ish yüz bérishidin qet'iynezer, xitayning bir chong dölet ikenliki we bizning ular bilen alaqe qilip ötüshimizdin ibaret. Men emeliyette buni ularning tashqi ishlar ministiri bilen sözleshkendimu dégen, hazir bu yerde ammighimu ochuq deymen. Kelgüsi 21-esirning tarixi asasen amérika bilen xitay otturisida yüz bergen ishlargha munasiwetlik bolidu. Shunga bizning qandaqtur ular bilen arilashmaymiz, deydighan qiyapetke kiriwélishimiz bimene. . . Biraq arilishish bilen étibar bérish ikkisi oxshimaydighan ikki nerse. Kishini chöchütidighini shuki, 25 yaki 30 yildin béri, biz xitayni tereqqiy qiliwatqan dölet dep qarap, ularning dawamliq halda naheq ishlarni qilishigha yol qoyduq. Biz ular sodida aldamchiliq qilsimu, téxnikimizni oghrilisimu meyli déduq, beribir béyighanda bizge oxshash dölet bolidighu-déduq. Ular bay boldi, emma bizge oxshimidi, hazir ular bu adaletsiz paydigha dawamliq érishishni xalawatidu. Biz mana buni toxtitishimiz kérek.”

Megyn kelliy xanim yene tashqi ishlar ministiri marko rubiyodin yene, qiziq témilarning biri bolghan grénlandiye (Greenland) mesilisini soraydu. Marko rubiyo ependi grénlandiyeningmu xitayning qoligha ötüp kétish xewpide ikenlikini we buning amérikaning menpe'etige biwasite chétilidighanliqini bayan qilidu. U mundaq deydu:

“Xosh, shimaliy qutup hazirghiche kishilerning diqqitini bek tartmighan, emma shimaliy qutup chembiriki we shimaliy qutup rayoni bundin kéyin hel qilghuch ehmiyetke ige transport liniyesi bolup qalidu, pirézidént tramp dewride ishlepchiqirilidighan énérgiyening bir qismini toshushmu mana bu yolgha tayinidu. U dunyadiki eng qimmetlik toshush yoli bolup qalidu, uning üstige bu yerdiki bir qisim muzlar érip ketkechke, bu yol barghanséri qolaylishiwatidu. Shunga biz uni qoghdishimiz kérek. Eger siz xitaylarning hazirghiche qilghanlirigha diqqet qilsingiz, buning peqet waqit mesilisi ikenlikini bayqaysiz. Ular shimaliy qutuptiki küch emes. Shunga ular shimaliy qutupta sehnige chiqidighan bir yerge ige bolush üchün heriket qilidu. Biz xitayning panama qanilida we bashqa jaylarda qilghanlirini axiri bérip grénlandiyede qilidighanliqigha ishinimiz. Ular xitay shirketlirini niqab qilip turup u yerge eslihelirini ornitidu, emeliyette bolsa bu shirketler qosh meqset üchün xizmet qilidu-yeni, toqunush yüz bergen peytte, ular bu esliheler bilen meshghulat qilalaydu. Bu ehwalni amérikining bixeterliki we dunyaning bixeterliki nuqtisidin turup éytqanda hergizmu qobul qilghili bolmaydu.”

Megyn kelliy xanim marko rubiyodin “Daniye özi ularni tosiyalmamdu?” dep soraydu. Marko rubiyo daniyening undaq qilalmaydighanliqini éytip mundaq deydu:

“Pirézidént trampning démekchi bolghini del shu. Daniye xitayni tosalmaydu. Ular amérikagha tayinidu. Daniye bilen bizning mudapi'e kélishimimizge asasen eger grénlandiye hujumgha uchrisa uni qoghdash mejburiyitimiz bar. Biz grénlandiyeni qoghdashqa mejbur ikenmiz, némishqa u yerde yüz bergüsi ishlarni aldin kontrol qilmaymiz. Elwette men buning daniye üchün nazuk téma ikenlikini bilimen, emma oxshash waqitta yene, u amérikining dölet menpe'etidur.”

Marko rubiyo sözi dawamida, hazir pirézidént donald trampning daniye bash ministiri bilen grénlandiyeni sétiwélish toghrisida sözlishiwatqanliqini, buni hem amérika üchün hem daniye üchün muwapiq hel qilish üchün barliq tirishchanliqlarni körsitidighanliqini tekitligen. U bu mesilining hel qilish qolay bolmighan mesile bolsimu, emma pirézidént tramp üchün ep éytqanda hel qilinishi zörür bolghan muhim mesile ikenlikini tekitligen.

Tashqi ishlar ministiri marko rubiyo megyn kelliy xanim bilen ötküzgen söhbiti dawamida yene, amérikaning méksika we kanadagha qoyghan tamozhna béjiningmu wasitilik halda xitayning méksikigha quruwalghan shirketliri, énérgiye mesilisini hel qilishni yeni xitaygha taqabil turup, bu döletlerni tedbir qollinishqa qistashni meqset qilidighanliqinimu chüshendürüp ötken. U yene tramp hökümitining rusiye-ukra'ina urushi, isra'iliye-pelestin mesilisi we shuningdek NATO heqqidiki meydaninimu sherhlep ötken.