Görlax: “Xitay Uyghurlarni parakende qilipla qalmastin, qoshnilirighimu tehdit salmaqta”
2022.06.09

8-Iyun “Bawariye radiyosi” bir qisim mutexessislerning ishtirakida “Xitayning tajawuzchiliqi qanchilik kölemde bolidu?” dégen témida neq meydan söhbiti uyushturup, xitayning 2035-yilidin kéyin, dunyadiki eng küchlük herbiy quwwetke ige döletke aylinishqa bel baghlighanliq mesilisini we uning bashqa ellerge élip baridighan tajawuzchiliq urushining kölimini munazire qildi. Bundin ikki kün ilgiri, yeni 6-iyun küni gérmaniyelik siyasiy analizchi proféssor aléksandér görlax del mushu mezmunda bir obzor élan qilip, xitayning dunya bixeterliki we ténichliqi üchün eng zor tehdit ikenlikini ilgiri sürgen idi.
Proféssor aléksandér görlaxning “Putin tajawuzchiliq urushi qozghidi, shi jinping xelqni öltürmekte: déktatorlar gérmaniyeni bir qarargha kélishke mejburlimaqta” namliq bu obzori mundaq jümliler bilen bashlan'ghan: “Iqtisadning yüksek choqqisida uchuwatqan kishi dunyawi peskeshlikning eng yuqiri pellisige chiqtimu? re'is shi jinping xitayni bir déktator döletke aylandurdi. Bu xelq'araliq siyasiy we iqtisadiy hemkarliqlargha tesir körsitidu. Xitay xelq jumhuriyiti zorawanliq yönilishide gherb döletlirige qarita künséri küchlük tehdit peyda qilipla qalmay, urush mahiri rusiye bilen bolghan munasiwitini téximu kücheytip barmaqta.”
Obzorda yene mundaq déyilgen: “Amérika dölet mejlisi xitayning Uyghurlar üstidin irqiy qirghinchiliq yürgüziwatqanliqini ilgiri sürmekte. Emma xitayning dunya soda chembirikidin érishiwatqan menpe'et shatliqliri barghanséri zawalliqqa yüzlenmekte. Déktator dölet bolghan xitay xelq jumhuriyiti yükselgen iqtisadiy kirimi we xelq'araning iqtisadiy qiziqishliridin peyda bolghan pursetlerdin paydilinip, Uyghurlarni parakende qilipla qalmay, belki yene qoshna ellerning chégralirida tehdit peyda qilishqa bashlimaqta.”
Obzorda yene munular bayan qilin'ghan: “2000-Yilliri hindistan bilen bolghan chégra toqunushida her ikki tereptin birtalay eskerler öldi. Shi jinping döletning gherbiy-shimalida 1 milyondin artuq Uyghurni jaza lagérlirigha qamiwélip, ularni mejburiy xitaylashturushqa urunmaqta. Oxshash waqitta xitay kadirlirini yene Uyghurlarning a'ililirige yerleshtürüp, ularni nazaret astida tutmaqta. Zorawanliqlar bu a'ililerde kündilik normal hadisige aylinip qalghan, ayallar mejburiy tughmas qiliwétilgen hemde bu milletning dawamliq mewjut bolup turushining, köpiyishining aldi élin'ghan. Xitay xelq jumhuriyiti yéngi téxnologiyelerning yardimide pütün Uyghurlar üstidin tekshürüsh élip bérip, ularning gén ewrishkisini toplighan we awazlirini arxiplargha kirgüziwalghan. Amérika dölet mejlisi xitayning bu qilmishlirini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep bahalidi.”
Proféssor aléksandér görlax “Putin tajawuzchiliq urushi qozghidi, shi jinping xelqni öltürmekte: déktatorlar gérmaniyeni bir qarargha kélishke mejburlimaqta” namliq bu obzorida, xitayning irqiy qirghinchiliqining dellilliri bilen tolghan “Shinjang saqchi höjjetliri” ashkarilan'ghandin kéyin, gérmaniye hökümitining héch bolmisa xitaydiki wolkiswagén shirkitining sughurta kapaliti bilen teminlesh telipini ret qilghanliqini eskertidu. Andin déktator xitay hakimiyitining yalghuz Uyghurlarnila emes, belki tibetlerni, mongghullarni, xongkongluqlarnimu basturiwatqanliqini, teywen'ge üzlüksiz herbiy tehdit séliwatqanliqini tekitlep: “Pütün bular xitayning dunyaning bixeterliki we tinchliqi üchün eng zor tehdit ikenlikini ispatlaydu, buning jawabkarliqi birla ademde, u bolsimu shi jinping,” dep bayan qilidu.
Derweqe, “Shinjang saqchi höjjetliri” ashkarilan'ghandin kéyin, gérmaniyening xitaygha qarita pozitsiyeside xéli keskin burulush yüz bergen. Weziyet analizchisi, d u q ning mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependi bu heqte toxtalghanda, “Shinjang saqchi höjjetliri” ning gérmaniyede heqiqetenmu zor tesir qozghighan. Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmet ependimu bu xususta qarashlirini ipade qilip ötti.
Görlax mezkur obzorida shi jinpingning özgiche yawuz tebi'etke ige bir insan bolghanliqini ipadilep, uning xitay kommunist rehberliridin islahatchi ding shawpingni emes, déktator mawzédongni özige ülge qilghanliqini, maw zédong bolsa zamanida milyonlighan insanning acharchiliqtin, lagérlardiki zulumlardin ölüshige seweb bolghan bir jallat ikenlikini ilgiri süridu.
Proféssor aliksandér görlax xitay mustebit hakimiyitining xelq'ara ehdinamilargha boy sunmasliqi, üzlüksiz dawamlashturiwatqan téxnika jasusluqi, patént hoquqigha ri'aye qilmasliqi, déktatorluq tüzümini barghanséri kücheytishi seweblik nurghunlighan chet el shirketlirining xitaydin ayrilishqa bashlighanliqini, xitayning kelgüsidin ümidsizlen'genlikini tekitlep, xitayning barghanséri “Xelq'ara jem'iyetning sirtidiki shexs” ke aylan'ghanliqini eskertidu.
Aliksandér görlaxning bayan qilishiche, aldimizdiki birqanche yilda erkin dunyada shi jinpingning diktator impiriyesige qarshi bir ittipaq qurulidiken. Nöwette xitaydin chékinip chiqqan gherb qimmet qarishigha ige döletlerge tewe bolghan kishilerning 90 pirsenti, xitaydin chékinip chiqishtiki tüp sewebni xitayning mustebitliki we xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikining chékige yetkenlikige baghlighan. Xitaydiki shirketlirini wéytnam we kombodzhalargha yötkigen shirketlermu yoquriqidek qarashni tekitlep, xitaydin kütken ümidlirining pütünley berbat bolghanliqini tilgha alghan.
Obzorning xatimiside gérmaniyening xitaygha tutudighan pozitsiyesi üstide toxtilip, gérmaniyeningmu bashqa gherb démokratik ellirige oxshash amérika bilen bir septe turudighanliqi, xitaygha qarshi xelq'araliq bir ittipaqning hazirliq ishlirining gherb döletliride aliqachan bashlan'ghanliqi, xuddi rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishi bilen pütün gherb döletliri tiz sür'ette bir arigha kelgen'ge oxshash, xitaygha qarshimu bir arigha kileleydighanliqini ilgiri sürgen.